Ο Μαρξ για τα ζώα και τον άνθρωπο

Σχεδόν εδώ και έναν αιώνα, τα Εθνολογικά Σημειωματάρια του Κάρλ Μαρξ έχουν ξεχαστεί. Και δεν είναι απορίας άξιο: αν και δεν έζησε για να γράψει μία σπουδαία εργασία, αυτές οι σημειώσεις είναι πραγματικά για σκληρή μελέτη. Διανθίζονται με λέξεις και φράσεις στα αγγλικά, γερμανικά, γαλλικά, λατινικά και ελληνικά καθώς και πολλές άλλες γλώσσες, συμπεριλαμβανομένης της γλώσσας Ojibwa1 και των σανσκριτικών. Τα περιθώρια των σημειώσεων είναι γεμάτα πυκνές απόκρυφες συντομογραφίες, ημιτελείς φράσεις και άλλες γραμμένες πάνω από το κείμενο, επιφωνήματα που παρεμβάλλονται και γενναίες δόσεις αργκό, χυδαιολογίες,ειρωνεία και υβρεολόγιο.

Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, τον Μαρξ τον απασχολούσε η ανθρωπολογία. Επέστρεφε στις εργασίες της νεότητάς του, κυρίως τα Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα, του 1844. Σʼ αυτό το θαυμάσιο έργο, γραμμένο στο Παρίσι πριν ανακαλύψει το μαρξισμό, ο Μαρξ σύγκρινε και αντιπαρέβαλε τα ζώα με τον άνθρωπο. «Το ζώο» έγραψε, «είναι ένα με τις δράσεις της ζωής του. Δεν διαχωρίζεται από τη δράση. Είναι η ίδια η δράση. Ο άνθρωπος κάνει τη δράση της ζωής του ένα αντικείμενο της βούλησής και της συνείδησης του. Έχει ενσυνείδητη δράση. Δεν είναι μία απόφαση με την οποία εμπλέκεται ευθέως. Η συνειδητή δράση διαχωρίζει άμεσα την ανθρώπινη δράση από αυτή του ζώου.... [Αλλά] η αποξένωση από την εργασία αντιστρέφει αυτή τη σχέση έτσι ώστε ο άνθρωπος ως συνειδητό ον μετατρέπει τις δραστηριότητες της ζωής του σε ουσία της ύπαρξής του, σε ξεκάθαρο σκοπό της ύπαρξής του».

Σύμφωνα με τον Μαρξ η ευλογία και η κατάρα του ανθρώπου είναι μία: η συνείδηση. Είναι ευλογία όταν η εργασία του ανθρώπου δεν είναι σκλαβιά, ενώ είναι σκλαβιά όταν ο άνθρωπος αποξενώνεται από το αντικείμενο της εργασίας του και λαμβάνει μισθούς γιʼ αυτήν (μισθωτή σκλαβιά). Η αποξενωμένη εργασία, αποξενώνει τον άνθρωπο από το ίδιο το σώμα του, από τη φύση γύρω του, από την πνευματική του υπόσταση, από την ανθρώπινη ύπαρξή του.

Τα εργάζονται και παράγουν, επίσης. «Χτίζουν φωλιές και κατοικίες, όπως η μέλισσα, ο κάστορας, το μυρμήγκι κλπ.», έγραφε. «παράγουν όμως για τις δικές τους άμεσες ανάγκες ή για εκείνες των παιδιών τους, παράγουν μόνο όταν οι άμεσες φυσικές τους ανάγκες τους υποχρεώνουν να το κάνουν, ενώ ο άνθρωπος παράγει ακόμα και χωρίς να ωθείται από φυσική ανάγκη. Ο άνθρωπος παράγει με την πραγματική έννοια μόνο όταν απελευθερώνεται από αυτή την ανάγκη. Τα ζώα αναπαράγουν τον εαυτό τους ενώ ο άνθρωπος αναπαράγει το σύνολο της φύσης. Ότι παράγουν τα ζώα ανήκει άμεσα στο σώμα τους, ενώ ο άνθρωπος βρίσκεται σε ευθεία αντίθεση με αυτό που παράγει.....Αρπάζοντας, από τον άνθρωπο, το προϊόν που παράγει, η αποξενωμένη εργασία του αρπάζει τη ζωή του ως είδος, την αληθινή αντικειμενική του υπόσταση και μετατρέπει την πλεονεκτική θέση του σε σχέση με τα ζώα σε μειονέκτημα, οπότε το μη- οργανικό σώμα του, η φύση, του αφαιρείται.

Προς το τέλος της ζωής του, ο Μαρξ επέστρεφε στα έργα τα οποία του ήταν αγαπητά την εποχή που πάλευε με την «φυσιοκρατική ανθρωπολογία» ως μία θεωρία της κομμουνιστικής επανάστασης. Διάβασε την Αρχαία Ιστορία του Lewis Henry Morgan, για τα συστήματα τα οποία στηρίζονταν στη συγγένεια εξʼ αίματος, τα εκτενή στοιχεία πάνω στον «κομμουνισμό στη ζωή», την εμφάνιση της ιδιοκτησίας και του Κράτους. Και τον διάβασε ως μία ανηλεή κριτική και καταδίκη του καπιταλιστικού πολιτισμού.

Ένα πρόβλημα κλειδί για τον Μαρξ, τα τελευταία χρόνια της ζωής του ήταν η μετάβαση από την «αρχαϊκή» στη «πολιτισμένη» κοινωνία, στα στάδια της ιστορικής εξέλιξης, εάν θέλετε. Από σελίδα σε σελίδα στα Σημειωματάριά του, αναδεικνύει πράγματα τα οποία έχουν λίγη σχέση με τον πυρήνα των «μαρξιστικών» του έργων: τα σπίτια φυλών στη Βενεζουέλα, τις ζώνες από φτελιά των Iroquois2 και τις ίνες από φλοιό φλαμουριάς, τους θρύλους των περουβιανών παιδιών της φωτιάς, τις ταφικές τελετουργίες, την πίστη των Shawnee3 στη μετεμψύχωση, τη χρήση αγκαθιών σκαντζόχοιρου στη διακόσμηση.

Στο άφθονο υλικό, το οποίο ποτέ δεν έγινε βιβλίο, ο Μαρξ παρέθεσε προσεχτικά κάθε ένα από τα ζώα από τα οποία υποστήριζαν ότι προήλθαν οι διάφορες φυλές και φατρίες. Όπως σημείωσε ο Franklin Rosemont, συνιδρυτής του σουρεαλιστικού κινήματος στις ΗΠΑ, «Κανένα άλλο έργο του δεν είναι τόσο γεμάτο με λέξεις όπως λύκος, φαιά αρκούδα, οπόσουμ4 και χελώνα (στις σελίδες που αφορούν στους Αβοριγίνες της Αυστραλίας συναντάμε το εμού5, το κανκγκουρώ, τον βανδικότο6). Ξανά και ξανά αντιγράφει λέξεις και ονόματα από τις γλώσσες διαφόρων φυλών. Του κίνησε το ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο το όνομα του κάθε ατόμου (προσώπου) έδειχνε το γένος του (τη φατρία). Σημειώνει τα εξής ονόματα των Sauk7 από το γένος των «αετών»: Ka-po-na (αετός που πλησιάζει τη φωλιά του), Ja-ka-kwa-pe (αετός που κάθεται με το κεφάλι ψηλά), Pe-a-ta-na-kahok (αετός που πετάει με ακροβατική πτήση).

Τι σκεπτόταν ο Μαρξ όταν έγραφε πρόχειρα αυτές τις σημειώσεις στο σημειωματάριό του; Πιθανόν ποτέ δε θα μάθουμε με σιγουριά. Όμως μπορούμε να υποθέσουμε ότι είχε να κάνει με το μίσος που έτρεφε ενάντια στο κράτος και τη θρησκεία, η παθιασμένη υποστήριξή του στην επίσης παθιασμένη έλξη του Morgan προς την «Κοινωνία των Ho-de-no-sau-nee», για τους οποίους «το κράτος δεν υπήρχε», και των οποίων οι αρχηγοί «δεν είχαν κανένα από τα εμβλήματα της ιεροσύνης».

Αλλά δεν ήταν μόνο η κοινωνική οργάνωση των Iroquois που άσκησε γοητεία στον Μαρξ. Εντυπωσιάστηκε από έναν ολοκληρωτικά νέο τρόπο ζωής, ο οποίος ήταν εντελώς διαφορετικός από τον σύγχρονο πολιτισμό, που στηριζόταν στην ατομική ιδιοκτησία. Περισσότερο από όλα θαύμασε «το αίσθημα της ανεξαρτησίας» και «προσωπικής αξιοπρέπειας» που συναντά κανείς στις κοινωνίες των ινδιάνων της Β. Αμερικής και το οποίο υπάρχει σε τόσο μικρό βαθμό στη δική μας κοινωνία. Σε μία σημείωση που έγραψε αμέσως μετά την επισκόπηση του έργου του Morgan, ο Μαρξ τόνισε ότι «οι πρωτόγονες κοινότητες είχαν ασύγκριτα μεγαλύτερη ζωντάνια από τις κοινότητες των Σημιτών, των Ελλήνων, των Ρωμαίων και κατά μείζονα λόγο από τις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες!».

Κάποιοι επικαλέστηκαν την αναμφισβήτητη επίδραση του Morgan στον Μαρξ, για να ερμηνεύσουν τις προσπάθειές του στα τελευταία χρόνια της ζωής του να βρει μονοπάτια που θα οδηγούσαν σε αντικαπιταλιστική επανάσταση στις πρωτόγονες, προ-καπιταλιστικές κοινωνίες, στην Ασία, τη Ρωσία, την Αφρική, και τη Λατινική Αμερική. Το αγαπημένο πολιτικό σλόγκαν του Μαρξ ήταν «De omnibus dubitandum» (να αμφιβάλεις για όλα). Κι όμως, αντί να τον οδηγήσει στο να απορρίψει το μαρξισμό του, η ιδιαίτερη αδυναμία του, προς τις πρωτόγονες προ – ιδιοκτησιακές κοινωνίες θα μπορούσε να τον οδηγήσει – εάν είχε ζήσει περισσότερο – στο να αναπτύξει μία θεωρία παρόμοια με αυτή της Διαρκούς Επανάστασης, πολύ πριν την επινοήσει ο Λέων Τρότσκι: τη θεωρία της επαναστατικής «παράλειψης» των ιστορικών σταδίων και των νόμων της ιστορικής ανάπτυξης στο δρόμο προς την οικοδόμηση του παγκόσμιου σοσιαλισμού.

Ο Μαρξ διάβασε Morgan και τον διάβασε σε βάθος. Εκτός από τις γόνιμες μελέτες του στο πεδίο της ανθρωπολογίας, ο Morgan, έγραψε επίσης τη μονογραφία «Ο αμερικανικός κάστορας και τα έργα του» (1868), μία πραγματεία, την οποία ο Κάρολος Δαρβίνος χαρακτήρισε ως «εξαίρετη» και την ανέφερε πολλές φορές στο έργο του «Η καταγωγή του ανθρώπου».

Στο τελευταίο κεφάλαιο αυτής της μελέτης του για τον κάστορα, ο Morgan, κοινοποιεί τις απόψεις του για τα δικαιώματα των ζώων:
«Είναι ιδιαίτερο προνόμιο του ανθρώπου να ξεριζώνει και να καταστρέφει όχι μόνο ποσοτικά το ζωικό βασίλειο, αλλά και ένα μεγάλο ποσοστό ειδών; Εάν η ανθρώπινη κοινότητα διατηρήσει την παρούσα εχθρική της στάση απέναντι στα ζώα, και αυξηθεί σε αριθμό.....με το σημερινό ποσοστό......είναι καταφανές ότι πολλά είδη ζώων θα εξαλειφθούν από τη γη. Μία ανάσχεση της αύξησης του ανθρώπινου είδους μπορεί από μόνη της να εμποδίσει τον διαμελισμό και αφανισμό ενός μεγάλου μέρους του ζωικού βασιλείου.........».

Στην πραγματικότητα δεν γνωρίζουμε εάν ο Μαρξ διάβασε αυτές τις γραμμές. Σίγουρα όμως δεν θα συμφωνούσε με την αξιοπιστία τους. Όλος ο προβληματισμός του άλλωστε εστιαζόταν στην συμφιλίωση του ανθρώπινου είδους και του πλανήτη πάνω στον οποίο ζει.

Άλλη ονομασία Chippewa. Ινδιάνικη φυλή της βορειοανατολικής , υποαρκτικής περιοχής του Καναδά, κυρίως στην περιοχή των Μεγάλων Λιμνών. Κατά την αποικιακή περίοδο οι Ojibwa ήταν ένα μία τα μεγαλύτερες και ισχυρότερες φυλές στην αμερικανική ήπειρο. (Σ.τ.μ.)
Μία από τις φυλές ινδιάνων της Β. Αμερικής. Αρχικά κατοικούσαν κατά μήκος του ποταμού, σήμερα πολλοί Iroquois κατοικούν σε αστικές περιοχές. (Σ.τ.μ.)
Φυλή ινδιάνων οι οποίοι ζούσαν κατά μήκος των ποταμών Ohio, Cumberland και Tennessee.Σήμερα ζουν κυρίως στην Oklahoma. (Σ.τ.μ.)
Μικρό νυκτόβιο μαρσιποφόρο, το οποίο κατοικεί σε δέντρα έχει πυκνή γούνα, μακριά μουσούδα και άτριχη ουρά, η οποία το βοηθά να πιάνεται. Ενδημικό στις ΗΠΑ, στην Κεντρική και νότια Αμερική (Didelphis marsupialis) και στην Αυστραλία και Ν. Ζηλανδία (Οικογένεια Phalangeridae). (Σ.τ.μ.)
Μεγάλο πουλί το οποίο δεν πετάει και ζει στην Αυστραλία. Είναι είδος συγγενικό με την στρουθοκάμηλο (Dromaius novaehollandiae) (Σ.τ.μ.).
Μαρσιποφόρο της Αυστραλίας, το οποίο έχει μακριά μύτη, ισχυρά πίσω πόδια, μακριά ουρά και τρωει κυρίως
Φυλή ινδιάνων της Β. Αμερικής, οι οποίοι ζούσαν στο Wisconsin, στο Illinois, και στην Iowa και οι οποίοι σήμερα ζουν κυρίως στην Oklahoma. (Σ.τ.μ.)