Κοινωνικός αναρχισμός

Παράδοση θεωρίας και πράξης

Μόνο αν οι άνθρωποι αναπτύξουν θεσμούς και αξίες βασισμένες στην αμοιβαία βοήθεια στο επίπεδο των μικρών ομάδων και κοινοτήτων είναι δυνατόν να πραγματώσουν - μέσω της σύνδεσής τους - την πρακτική αυτή και σε οποιοδήποτε άλλο επίπεδο οργάνωσης των κινήσεων αντίστασης και της κοινωνικής ζωής. Αυτή είναι η ουσία του κοινωνικού αναρχισμού.
Ο αναρχισμός αποτελεί μια παράδοση θεωρίας και πράξης η οποία αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε μέσα σ’ ένα ενεργό ιστορικά κίνημα. Αν και η ιδιαίτερη άνθησή του τοποθετείται στο δεύτερο μισό του 19ου και το πρώτο μισό του 20ου αιώνα, εξακολουθεί ακόμη και σήμερα να επιβιώνει σε μια κατάσταση που ποικίλλει στον τόπο και στον χρόνο και η οποία καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την εκάστοτε κοινωνική-ιστορική συγκυρία.

Ασφαλώς υπάρχουν πολλά είδη σκέψης και δράσης που χαρακτηρίζονται αναρχικά, θα ήταν δύσκολο όμως να μην παραδεχθεί κανείς (αν και η παραδοχή αυτή συνιστά ταυτόχρονα μια επιλογή πολιτικής σημασίας) ότι το αναρχικό κίνημα είχε και έχει ως κατευθυντήριες αρχές την απόρριψη όλων των μορφών κυριαρχίας και την πρόταξη μορφών ανθρώπινης συμβίωσης και κοινωνικής οργάνωσης βασισμένων στην εθελούσια συνένωση και συνεργασία, την ατομική και συλλογική αυτονομία και το σεβασμό του ατόμου και της φύσης. Στην πράξη, αυτές οι αρχές οδήγησαν τους αναρχικούς να προτείνουν και να επεξεργαστούν πολιτικές όπως:

• η αντικατάσταση των εθνικών κρατών από ομοσπονδίες κοινοτικών και εργατικών ενώσεων,

• η αντικατάσταση του κεφαλαιοκρατικού - επιχειρηματικού καπιταλισμού και της κρατικής ιδιοκτησίας από τη διεύθυνση της παραγωγής και της κατανομής του προϊόντος από τους ίδιους τους παραγωγούς,

• η αντικατάσταση της πατριαρχικής οικογένειας από την ελεύθερη οικογένεια και μια διαφορετική διάρθρωση του νοικοκυριού,

• η αντικατάσταση της μεγαλούπολης και της συγκεντρωτικής κατανομής του πληθυσμού από αποκεντρωμένα, οικολογικά ισορροπημένα πληθυσμιακά και οικιστικά σχέδια και

• η αντικατάσταση της συγκεντροποιημένης υψηλής τεχνολογίας από εναλλακτικές τεχνολογίες προσανατολισμένες στον άνθρωπο και τις ανάγκες του, οι οποίες συνάδουν με την αμεσοδημοκρατική και αποκεντρωμένη λήψη αποφάσεων και δεν καταστρέφουν το κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον.

Οι αρχές αυτές αναπτύχθηκαν σημαντικά από την κυρίαρχη τάση της αναρχικής θεωρίας και πρακτικής, με αφετηρία στο έργο του Μπακούνιν και του Κροπότκιν. Συνεχίστηκαν από το ιστορικό αναρχικό κίνημα στις επικρατούσες μορφές του, αυτές του αναρχοσυνδικαλισμού και του αναρχοκομμουνισμού. Εξακολουθούν να εκφράζονται και σήμερα τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο.

Με βάση τις προαναφερθείσες αρχές, η πολιτική μας ταυτότητα ως αναρχικοί, αλλά και η καθημερινή μας δράση, έχει ως βασική αφετηρία και κατευθυντήρια αρχή το όραμα μιας κοινωνίας χωρίς εκμετάλλευση και κυριαρχία, τον αγώνα για την πραγμάτωση μιας ζωής λιγότερο ελεγχόμενης (από τον κρατικό μηχανισμό) και εμπορεύσιμης (από την οικονομία της αγοράς). Είναι φανερό ότι οι στόχοι της δράσης τοποθετούνται στο πεδίο του κοινωνικού γίγνεσθαι επιδιώκοντας τη ριζική μεταμόρφωσή του. Το γεγονός αυτό καθορίζει τις μορφές της δράσης, οι οποίες δεν μπορούν παρά να είναι κοινωνικές· δηλαδή να λαμβάνουν χώρα εντός της κοινωνίας, να αναδεικνύουν την κοινωνική διάσταση του φορέα τους (αναρχικοί), να αφορούν τις εκφάνσεις του κοινωνικού γίγνεσθαι και να στοχεύουν ξεκάθαρα στον πραγματικό εχθρό (κράτος και κεφάλαιο).

Για μας, λοιπόν, η αναρχική δράση δεν οριοθετείται στα πλαίσια ευκαιριακών συγκεντρώσεων ατόμων κάθε φορά που συλλαμβάνεται κάποιος σύντροφος, ούτε ταυτίζεται με τις περιστασιακές εκδηλώσεις «αδιάλλακτης εξεγερτικής δράσης» μια φορά στο τόσο, όταν κοινωνικά γεγονότα που δημιουργούνται από άλλους προσφέρουν αυτή την ευκαιρία. Για μας ο αναρχισμός πρέπει να πάψει να αποτελεί απλώς ένα στάδιο της προσωπικής ζωής κάποιων «οργισμένων» εφήβων, μια φαντασιοπληξία για τους μεσήλικες μέντορές τους ή ένας δρόμος για την «αυτοπραγμάτωση» και το ψευδοριζοσπαστικό ισοδύναμο της ομαδικής ψυχοθεραπείας. Ο αναρχισμός δεν είναι η γοητεία της καταστροφής, δεν είναι τσαμπουκάς, δεν είναι μαγκιά, δεν είναι τρόπος ζωής σύμφωνα με κριτήρια ιδεολογικής καθαρότητας. Αντίθετα, είναι μια αντίληψη για την οργάνωση της ζωής και τη συγκρότηση του κόσμου που αναζητά - διαρκώς μετασχηματιζόμενη - την πρακτική της εφαρμογή.
Στα πλαίσια αυτά, κεντρικό ζητούμενο είναι η διάχυση της αναρχικής δράσης στους τόπους του κοινωνικού γίγνεσθαι, εκεί όπου διαδραματίζεται η ζωή, εκεί όπου κυκλοφορούν και δρουν οι πραγματικοί άνθρωποι με τα προβλήματα και τις αντιφάσεις τους στις αντιλήψεις και τις συμπεριφορές τους. Πρωταρχικός στόχος είναι η δημιουργία ανταγωνιστικών προς το υπάρχον θεσμών/κοινοτήτων όπου πραγματώνεται η πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία· οι αδιαμεσολάβητες και άμεσες σχέσεις και η καθημερινή πολιτική - με την αυθεντική σημασία του όρου - τριβή. Η οικοδόμηση του κοινοτικού ιστού αναδεικνύεται ως η πλέον ενδεδειγμένη απάντηση αντίστασης σης επιταγές του καπιταλισμού. Ταυτόχρονα, αποτελεί και την καταλληλότερη αφετηρία για την ανατροπή του στο βαθμό που αντιμετωπίζει την ουσία του (καταστροφή της κοινότητας) με την ακριβώς αντίστροφη επιθετική κίνηση (καταστροφή ατομικισμού - ανάδειξη της κοινότητας).

Κριτήριο της δράσης των αναρχικών δεν μπορεί να είναι, όπως συμβαίνει στις περισσότερες περιπτώσεις σήμερα, η αγωνιώδης προσπάθεια να επιβεβαιωθεί η διαφορετικότητα και να εμπεδωθεί η ιδεολογική καθαρότητα, προσπάθεια που οδηγεί στον αυτοεγκλωβισμό σε αδιέξοδες πρακτικές, στη συνεχή ομφαλοσκόπηση και τον αέναο βαυκαλισμό με την πλατωνική ιδέα της αναρχίας. Αντίθετα, η πρακτική και η δυναμικότητά τους οφείλει να προσανατολιστεί στην κοινωνική δράση, δηλαδή στη δημιουργία κινήσεων αντίστασης στους τόπους κατοικίας (γειτονιές, προάστια, μικρές πόλεις) και εργασίας-εκπαίδευσης. Αυτή η τοπική δράση δεν μπορεί να αρθρώνεται στη βάση μιας αυστηρά συνεκτικής ιδεολογικοπολιτικής πλατφόρμας καθώς στο τοπικό επίπεδο κυρίαρχο ρόλο παίζει η κοινωνική παράμετρος, δηλαδή η εκ των πραγμάτων ένταξη του ατόμου στους τόπους του κοινωνικού γίγνεσθαι. Η απουσία καθαρότητας όμως δεν έχει να κάνει με τη φιλελεύθερη αντίληψη για την αρμονική συνύπαρξη των διαφορετικοτήτων. Αντίθετα, υπηρετεί τη σκοπιμότητα της ζύμωσης και της επικοινωνίας μεταξύ όσων αντιστέκονται.

Σε ένα διαφορετικό επίπεδο οι διευρυνόμενες ιδεολογικές - πολιτικές συμφωνίες, αν πρόκειται να οδηγήσουν σε έναν συγκροτημένο και πειστικό αντίλογο, θα πρέπει να συγκροτούνται στη βάση ίων κοινών αντιλήψεων γύρω από ζητήματα πολιτικής και τακτικής. Και όχι, όπως συμβαίνει σήμερα, γύρω από επιμέρους περιπτώσεις και ad hoc πρωτοβουλίες που τις περισσότερες φορές αφορούν την υπεράσπιση φυλακισμένων συντρόφων. Η κεντρική συνάντηση και οργάνωση των αναρχικών είναι αναγκαία. Δεν είναι δυνατόν όμως να επιδιώκεται στη βάση της αλληλεγγύης προς τους πολιτικούς κρατούμενους και να εξαντλείται εκεί. Όπως δεν είναι δυνατόν να οδηγεί στην απαξίωση της τοπικής δράσης, με τα χαρακτηριστικά που της αποδόθηκαν πιο πριν.

Επιστρέφουμε λοιπόν σε αυτή την πρωταρχική έννοια-κλειδί. Η προώθηση της συγκεκριμένης αυτής μορφής τακτικής δεν οφείλεται σε ιδεολογικές εμμονές ή στην αναγκαιότητα της διαφοροποίησης και του διαχωρισμού. Αντίθετα, προκύπτει από τις προτάσεις των αναρχικών για την αυτοοργάνωση των κινήσεων αντίστασης και την αυτοδιεύθυνση της κοινωνικής ζωής. Για μας, η επανάσταση αποτελεί μια υπόθεση που είτε υπάρχει στο ΕΔΩ και στο ΤΩΡΑ, είτε παύει να υπάρχει. Η επανάσταση είναι μια λέξη κενή νοήματος, όταν δεν έχει να προσδώσει τίποτα στο ΕΔΩ και στο ΤΩΡΑ. Και για μας έχει να προσδώσει· ασφαλώς, όχι μια ονείρωξη, αλλά την προσπάθεια των ανθρώπων καθημερινά να πάρουν βήμα-βήμα τη ζωή τους στα χέρια τους. Την προσπάθεια να δημιουργούνται συλλογικότητες, χώροι και γεγονότα που να βασίζονται και να προτάσσουν ξεκάθαρα την αυτονομία, αντιπαραθέτοντας έτσι στους κυρίαρχους θεσμούς μία ζωντανή πολεμική που αναπτύσσεται μέσα από την ανασύνθεση του διαλυμένου κοινωνικού ιστού και το στέριωμα σε αυτόν.

Ουσιαστικά, πρόκειται για την προσπάθεια δημιουργίας ενός διαφορετικού πολιτισμού, την προσπάθεια ανασύστασης της κοινωνίας όχι στη βάση της εξουσίας μεταξύ των ανθρώπων, αλλά σε μία βάση διαμετρικά αντίθετη, εκείνη της αναρχίας.

Η διεκδίκηση αυτή της αυτονομίας, από μέρους ορισμένων κοινωνικών ομάδων, και η διαρκής σύγκρουση τους με την εμπορευματική οικονομία αποτελεί μια υπόθεση καθημερινή. Τον καθημερινό αυτό αγώνα - τόσο σε επίπεδο σύγκρουσης με το κυρίαρχο, όσο και σε επίπεδο δημιουργίας αυτόνομων κοινωνικών θεσμών - είναι που θέλησε να εκφράσει και ο Ερίκο Μαλατέστα, γράφοντας την περίφημη φράση: «Στην αναρχία δεν θα φτάσουμε ούτε σήμερα ούτε αύριο ούτε ποτέ. Στην αναρχία θα πορευόμαστε σήμερα, αύριο και για πάντα».

Μόνο αν οι άνθρωποι αναπτύξουν θεσμούς και αξίες βασισμένες στην αμοιβαία βοήθεια στο επίπεδο των μικρών ομάδων και κοινοτήτων είναι δυνατόν να πραγματώσουν - μέσω της σύνδεσής τους - την πρακτική αυτή και σε οποιοδήποτε άλλο επίπεδο οργάνωσης των κινήσεων αντίστασης και της κοινωνικής ζωής. Αυτή είναι η ουσία του κοινωνικού αναρχισμού.

* Δημοσιεύτηκε ως ξεχωριστό κεφάλαιο στην μπροσούρα με τίτλο «Αυτοδιεύθυνση στην πόλη», που εκδόθηκε στην Αθήνα τον Οκτώβρη του 2000, από συντρόφους που σήμερα κινούνται γύρω από το περιοδικό «Ευτοπία» και το Ελευθεριακό Στέκι «Πικροδάφνη».