Μιχαήλ Μπακούνιν

Μιχαήλ Μπακούνιν, Ούτε την ύλη τους ούτε το θεό τους



«Ονομάζοντάς μας υλιστές, σάς φαίνεται ότι ειπώθηκαν όλα, μοιάζει να
έχουμε οριστικά καταδικαστεί, συντριβεί. --- Ξέρετε από πού προέρχεται
αυτό το λάθος; --- Αυτό που εσείς και εμείς αποκαλούμε ύλη, είναι δύο
έννοιες απολύτως διαφορετικές. Εκείνο που εσείς αποκαλείτε ύλη, είναι
ένα πλαστό ον σαν τον θεό σας, τον σατανά σας, την αθάνατη ψυχή σας. ---
Είναι η απόλυτη χοντροκοπιά, η νωθρή κτηνωδία, ένα ον αδύναμο, όπως
αδύναμη είναι η αγνή σας πνευματικότητα, η άϋλη, η απόλυτη. --- Όλα αυτά
δεν υφίστανται παρά μόνο στην θεωρητική φαντασία των θεολόγων και των
μεταφυσικών.

Η Ιστορία της Φιλοσοφίας έχει στο εξής ξεσκεπάσει την διαδικασία, εκτός
των άλλων απλοϊκή, αυτής της ασυνείδητης δημιουργίας, την γένεση αυτής
της μοιραίας ιστορικής ψευδαίσθησης, που για μια σειρά αιώνων βάρυνε μʼ
εκείνον τον τρομερό εφιάλτη το καταπιεσμένο πνεύμα των ανθρώπινων γενεών.

Οι πρώτοι στοχαστές, που αναγκαστικά ήσαν θεολόγοι και μεταφυσικοί, μιας
και έτσι είναι φτιαγμένο το ανθρώπινο πνεύμα, ξεκινώντας πάντοτε από την
ηλιθιότητα, το ψεύδος ή το σφάλμα για να φτάσει στην αλήθεια, μη
δίνοντας τις καλύτερες συστάσεις για τις «άγιες παραδόσεις του
παρελθόντος», οι πρώτοι στοχαστές λέω, συνέλαβαν ως σύνολο των
πραγματικών υπάρξεων, τις οποίες γνώριζαν και τις οποίες αντιλαμβάνονταν
αναμφιβόλως ως αυτές καθεαυτές, όλα εκείνα που τους φαίνονταν πως
συνιστούν την δύναμη, την κίνηση, την ζωή, την ευφυϊα και τα ονόμασαν με
το γενικό όνομα «πνεύμα», κι έπειτα, σʼ εκείνο το υπόλειμμα του
ασχημάτιστου και αδρανούς περισσεύματος, που υπέθεσαν ότι πρέπει να
μένει μετά από αυτήν την αφαιρετική εργασία, εκτελεσμένη ασυνειδήτως από
το ίδιο τους το «πνεύμα» επάνω στον πραγματικό κόσμο, έδωσαν το όνομα
«ύλη». Μετά, αυτό που εκπλήσσει είναι ότι αυτή η ύλη, η οποία δεν
υπάρχει παρά μόνο στην φαντασία τους, μοιάζει τόσο αδρανής, τόσο
κτηνώδης, τόσο ηλίθια απέναντι σʼ αυτόν τον θεό, που αντιθέτως
εκτιμείται σαν ζωή, κίνηση, αιώνια ευφυϊα.

Σε ό,τι μας αφορά, με ειλικρίνεια εξομολογούμαστε πως δεν ξέρουμε ούτε
την μία, ούτε τον άλλον, ή μάλλον γνωρίζουμε ότι αυτή η ύλη και αυτός ο
θεός είναι αμφότερα όντα αφηρημένα, δημιουργήματα a priori της
θεωρητικής φαντασίας των θεολόγων και των μεταφυσικών.

Μʼ αυτές τις λέξεις, «ύλη» και «υλικό», εμείς αντιλαμβανόμαστε την
ολότητα, ολόκληρη την κλίμακα των πραγματικών όντων, από τα πιο απλά
ανόργανα σώματα, έως τον εγκέφαλο των πιο ισχυρών πνευμάτων, τα πιο
ωραία συναισθήματα, τις πιο έξοχες σκέψεις, τις ηρωϊκές πράξεις, τις
ενέργειες αφοσίωσης, την θυσία, τον εγωϊσμό, μέχρι και τις υποκρισίες
και τις υπερβατικές παρεκκλίσεις του Ματσίνι. Έτσι, ωσαύτως, οι
εκδηλώσεις της οργανικής ζωής, οι χημικές αναλογίες, ο ηλεκτρισμός, το
φως, η θερμότητα, η έλξη των σωμάτων, δεν συνιστούν για μας τίποτʼ άλλο
παρά τις εξελίξεις, χωρίς αμφιβολία διαφορετικών αλλά συνδεδεμένων
μεταξύ τους, εκείνης της ολότητας των πραγματικών όντων που αποκαλούμε
ύλη. Πρέπει να επισημανθεί, επιπροσθέτως, ότι για μας αυτή η ολότητα δεν
είναι η θεμελιώδης και δημιουργική αρχή, όπως εκείνη των πανθεϊστών,
αλλά βεβαίως το Αποτέλεσμα, αιωνίως αναπαραγόμενο από μία απειρία
ακατάπαυστων δράσεων και αντιδράσεων και από τον ακατάπαυστο
μετασχηματισμό των πραγματικών όντων που γεννιούνται και πεθαίνουν στα
σπλάχνα της.

Για να μην παρατείνουμε άλλο αυτήν την μεταφυσική διατριβή,
ανακεφαλαιώνοντας θα έλεγα πως αποκαλούμε «υλικό» ό,τι υπάρχει και ό,τι
παράγεται στον πραγματικό κόσμο, ακόμη και εκτός του ανθρώπου, και
«ιδεατό» μόνον αυτό που παράγεται στο μυαλό, ή μέσω του ανθρώπινου
μυαλού. Όμως, αφού αυτό το πεδίο είναι ένα ομοίως υλικό πράγμα, με την
έννοια που έδωσα προηγουμένως σʼ αυτήν την λέξη, γίνεται φανερό πως
εκείνο που αποκαλούμε ύλη, δηλαδή ο υλικός κόσμος, με κανέναν τρόπο δεν
αποκλείει τον ιδεατό».

* Πηγή: Μιχαήλ Μπακούνιν: «Απάντηση ενός διεθνιστή στον Τζουζέπε
Ματσίνι», εκδόσεις «Ελευθεριακή Κουλτούρα», Αθήνα, 1997, μετάφραση:
Παναγιώτης Καλαμαράς.
_______________________________________________

Μιχαήλ Μπακούνιν, Οι επιστήμονες ως ιερατείο



«Η επιστήμη είναι η πυξίδα της ζωής, αλλά δεν είναι η ίδια η ζωή. --- Η
επιστήμη είναι αναλλοίωτη, απρόσωπη, γενική, αφηρημένη, όπως και οι
φυσικοί νόμοι των οποίων αποτελεί την ιδεατή, επεξεργασμένη ή νοητική,
δηλαδή εγκεφαλική αναπαραγωγή (για να θυμηθούμε ότι η ίδια η επιστήμη
δεν είναι παρά υλικό προϊόν ενός υλικού οργάνου, του εγκεφάλου). --- Η
ζωή είναι φευγαλέα και εφήμερη, αλλά επίσης σφύζει από πραγματικότητα
και επιμέρους προσωπικότητες, σφύζει από αισθαντικότητα, οδύνη και χαρά,
επιθυμίες, ανάγκες και πάθη.--- Μόνο αυτή δημιουργεί αυθόρμητα τα
ζωντανά όντα και πράγματα.

Η επιστήμη δεν δημιουργεί τίποτε, απλώς διαπιστώνει και αναγνωρίζει τα
δημιουργήματα της ζωής. Κάθε φορά που οι επιστήμονες βγαίνουν από τον
αφηρημένο κόσμο τους και αναμιγνύονται με την ζωντανή δημιουργία στον
πραγματικό κόσμο, όσα προτείνουν ή δημιουργούν είναι φτωχά, γελοιωδώς
στεγνά, δίχως αίμα και ζωή, θνησιγενή. Κατά συνέπεια μοναδική αποστολή
της επιστήμης είναι να διαφωτίζει την ζωή, όχι να την εξουσιάζει.

Η εξουσία της επιστήμης και των επιστημόνων, έστω και εάν πρόκειται για
θετικιστές μαθητές του Αύγουστου Καντ, ή ακόμα για οπαδούς της
δογματικής σχολής του γερμανικού κομμουνισμού, δεν μπορεί παρά να είναι
αδύναμη, γελοία, απάνθρωπη, βάναυση, καταπιεστική, εκμεταλλευτική,
ολέθρια. Μπορούμε να χρεώσουμε τους ανθρώπους της επιστήμης, ως
τέτοιους, με όλα όσα ισχύουν για τους θεολόγους και τους μεταφυσικούς:
δεν έχουν ενδιαφέρον ούτε καρδιά για τα επιμέρους και πραγματικά όντα.
Ωστόσο δεν μπορούμε να τους κατηγορήσουμε γι’ αυτό, εφόσον πρόκειται για
φυσική συνέπεια του επαγγέλματός τους. Ως επιστήμονες ενδιαφέρονται μόνο
για γενικότητες και απόλυτους νόμους.

Η πραγματική και ζωντανή επιμέρους προσωπικότητα δεν μπορεί να γίνει
αντιληπτή παρά μόνο από μία άλλη πραγματική και ζωντανή επιμέρους
προσωπικότητα, όχι από μία απλώς σκεπτόμενη προσωπικότητα, όχι από τον
άνθρωπο που με μία σειρά αφαιρέσεων τίθεται εκτός και υπεράνω της άμεσης
επαφής με την ζωή. Γι’ αυτόν μπορεί να υπάρξει μόνο σαν περισσότερο ή
λιγότερο τέλειο δείγμα του είδους, δηλαδή μιας ορισμένης αφαίρεσης. Εάν,
λόγου χάριν, πρόκειται για ένα κουνέλι, όσο καλύτερο είναι το δείγμα, με
τόσο μεγαλύτερη προθυμία ο επιστήμονας θα χρησιμοποιήσει το νυστέρι,
ελπίζοντας να βρει μέσω της καταστροφής της ζωντανής φύσης τον νόμο του
είδους.

Εάν δεν υπήρχε καμμία αντίδραση, δεν θα βρισκόντουσαν ακόμα και σήμερα
μερικοί φανατικοί, ικανοί να πραγματοποιήσουν τα ίδια πειράματα πάνω
στον άνθρωπο; Και αν οι επιστήμονες δεν ανατέμνουν τον ζωντανό άνθρωπο,
αυτό δεν οφείλεται στην επιστήμη, αλλά στις πανίσχυρες διαμαρτυρίες της
ζωής. Μολονότι περνούν τα τρία τέταρτα της ζωής τους με μελέτη και
μολονότι, μέσα στην σημερινή κοινωνική οργάνωση, αποτελούν ένα είδος
ξεχωριστού κόσμου –πράγμα που βλάπτει την υγεία τόσο του σώματος όσο και
του πνεύματος- δεν είναι αποκλειστικά άνθρωποι της επιστήμης, αλλά,
επίσης, ως έναν βαθμό, άνθρωποι της ζωής.

Δεν πρέπει να τους εμπιστευόμαστε, παρόλο που είμαστε σχεδόν βέβαιοι ότι
κανείς τους δεν θα μεταχειριζόταν σήμερα έναν άνθρωπο σαν κουνέλι,
υπάρχει όμως πάντα ο φόβος μήπως το σώμα των επιστημόνων υποβάλει κάποτε
τους ζωντανούς ανθρώπους σε πειράματα, αναμφίβολα ενδιαφέροντα αλλά και
εξαιρετικά δυσάρεστα για τα θύματά τους (*). Και εάν αδυνατούν να κάνουν
πειράματα πάνω στο σώμα των μεμονωμένων ανθρώπων, θα ήθελαν ίσως
περισσότερο να πειραματιστούν πάνω στο κοινωνικό σώμα (**), κι αυτό
πρέπει οπωσδήποτε να εμποδιστεί.

Με την σημερινή τους οργάνωση, μονοπωλώντας την επιστήμη και
παραμένοντας έξω από την κοινωνική ζωή, οι επιστήμονες αποτελούν μία
ξεχωριστή κάστα, που παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με την ιερατική
κάστα. Θεός τους είναι η επιστημονική αφαίρεση, ενώ οι επιμέρους
προσωπικότητες είναι τα σφάγιά τους και αυτοί οι ίδιοι προνομιούχοι
θυσιαστές τους».

(*) Εδώ ο Μπακούνιν αποδεικνύεται προφητικός, καθώς ο συγκεκριμένος
φόβος για «εξαιρετικά δυσάρεστα για τα θύματά τους» πειράματα, έγινε
εφιαλτική πραγματικότητα τον 20ο αιώνα με τους «επιστήμονες» των ναζί,
τους «επιστήμονες» της CIA και της KGB, κ.ά.

(**) Ο Μπακούνιν αποδεικνύεται και σε αυτό το σημείο προφητικός, καθώς
εδώ και πολλές δεκαετίες οι εξουσιαστές μπορούν με την βοήθεια
ψυχολόγων, διαφημιστών και άλλων «ειδικών» και κατευθύνουν δίχως
αντίσταση τις συμπεριφορές των μεγάλων μαζών του λεγόμενου «δυτικού»
κόσμου.

Πηγή: Μιχαήλ Μπακούνιν «Θεός και Κράτος», 1882

Πωλ Άβριτς, Για το βιβλίο "Θεός και Κράτος" του Μοχαήλ Μπακούνιν

Date Sun, 30 Aug 2009 22:58:24 +1000


Το «Θεός και Κράτος» έχει γίνει το πιο πολυδιαβασμένο και συχνά
μνημονευόμενο έργο του Μπακούνιν. --- Ο βασικός ίσως λόγος της
δημοτικότητας του είναι ότι εκθέτει, με ζωντανή γλώσσα και σχετικά
συνοπτικά, τα βασικά στοιχεία του αναρχικού πιστεύω του Μπακούνιν. ---
Το βασικό χαρακτηριστικό του «Θεός και Κράτος» είναι η απόρριψη κάθε
μορφής εξουσίας κι επιβολής απʼ τον Μπακούνιν. --- Σε μια συγκλονιστική
παράγραφο, αφήνει να ξεσπάσει η οργή του ενάντια «σε όλους τους
βασανιστές, όλους τους καταπιεστές κι όλους τους εκμεταλλευτές της
ανθρωπότητας — παπάδες, μονάρχες, κρατικούς, αξιωματούχους,
στρατιωτικούς, δημόσιους κι ιδιωτικούς, χρηματιστές, κάθε λογής
επίσημους, αστυνόμους, χωροφύλακες, δεσμοφύλακες και δήμιους,
καπιταλιστές κι αγιογδύτες, συμβολαιογράφους και μεγαλοκτηματίες,
δικηγόρους, οικονομολόγους, πολιτικούς κάθε απόχρωσης, μέχρι τον πιο
μικρό εμποράκο που πουλάει ζαχαρωτά».

Αλλά οι κύριοι θεσμοί της ανθρώπινης υποδούλωσης — «οι δυο εφιάλτες
μου», όπως τους αποκαλεί — είναι η εκκλησία και το κράτος. Κάθε κράτος
είναι το όργανο με το οποίο μια προνομιούχα μειονότητα έχει αποκτήσει
εξουσία πάνω στην τεράστια πλειονότητα. Και κάθε εκκλησία είναι πιστός
σύμμαχος του κράτους στην καθυπόταξη της ανθρωπότητας. Σ' όλη την πορεία
της ιστορίας, οι κυβερνήσεις χρησιμοποίησαν τη θρησκεία τόσο σα μέσο για
να κρατήσουν τους ανθρώπους στην άγνοια όσο και σαν «ασφαλιστική
δικλείδα» της ανθρώπινης εξαθλίωσης κι απογοήτευσης.

Επιπλέον, η ίδια η ουσία της θρησκείας είναι ο υποβιβασμός της
ανθρωπότητας προς μεγαλύτερη δόξα του θεού. «Όντας ο θεός το παν»,
γράφει ο Μπακούνιν, «ο πραγματικός κόσμος κι ο άνθρωπος δεν είναι
τίποτα. «Όντας ο θεός η αλήθεια, η δικαιοσύνη, το καλό, η ομορφιά, η
δύναμη κι η ζωή, ο άνθρωπος είναι το ψέμα, η αδικία, το κακό, η ασχήμια,
η αδυναμία, κι ο θάνατος. Όντας ο θεός ο αφέντης, ο άνθρωπος είναι
δούλος». Συνακόλουθα, όχι λιγότερο απʼ το κράτος, η θρησκεία είναι η
άρνηση της ελευθερίας και της ισότητας. Έτσι, αν ο θεός υπήρχε
πραγματικά, καταλήγει ο Μπακούνιν αντιστρέφοντας ένα περίφημο απόφθεγμα
του Βολταίρου, «θα έπρεπε να τον καταργήσουμε».

Ο Μπακούνιν κήρυξε έναν αδιάλλακτο πόλεμο ενάντια στην Εκκλησία και το
Κράτος. Αν οι άνθρωποι θέλουν να είναι ελεύθεροι, πρέπει νʼ απαλλαγούν
απʼ το διπλό ζυγό της θρησκευτικής και της κοσμικής εξουσίας. Για να το
πετύχουν αυτό θα πρέπει νʼ αφυπνίσουν τις δυο «πιο πολύτιμες ιδιότητες»,
με τις οποίες είναι προικισμένοι: τη δύναμη της σκέψης και την επιθυμία
της εξέγερσης. Η ίδια η ανθρώπινη ιστορία άρχισε με μια πράξη σκέψης κι
εξέγερσης. Αν ο Αδάμ κι η Εύα υπάκουαν στο θεό, όταν τους απαγόρεψε νʼ
αγγίξουν το δέντρο της γνώσης, η ανθρωπότητα θα ήταν καταδικασμένη σε
αιώνια δουλεία. Όμως ο Σατανάς — «ο αιώνιος εξεγερμένος, το πρώτο
ελεύθερο πνεύμα κι απελευθερωτής του κόσμου» — τους έπεισε να δοκιμάσουν
τον καρπό της γνώσης και της ελευθερίας. Τα ίδια αυτά όπλα — η λογική κι
η εξέγερση — πρέπει τώρα να στραφούν ενάντια στη θρησκεία και το κράτος.
Και μόλις ανατραπούν, θ' ανατείλει μια νέα Εδέμ για την ανθρωπότητα, μια
νέα εποχή ελευθερίας κι ευτυχίας.

Όμως το καθήκον της απελευθέρωσης, προειδοποιεί ο Μπακούνιν, δε θα είναι
εύκολο. Γιατί έχει ήδη εμφανιστεί μια νέα τάξη που επιδιώκει να κρατήσει
τις μάζες στην άγνοια, για να τις εξουσιάζει. Αυτοί οι επίδοξοι
καταπιεστές είναι οι διανοούμενοι και πάνω απʼ όλους ο Μαρξ κι οι οπαδοί
του «ιερείς της επιστήμης», χειροτονημένοι σε μια νέα προνομιούχα
εκκλησία ανώτερης εκπαίδευσης. Η κυβέρνηση των διανοούμενων, σύμφωνα με
τον Μπακούνιν, δε θα 'ταν λιγότερο καταπιεστική απʼ την κυβέρνηση των
βασιλιάδων ή των παπάδων ή των ιδιοκτητών. Η διακυβέρνηση μιας
μορφωμένης ελίτ, σαν τους χειρότερους θρησκευτικούς και πολιτικούς
δεσποτισμούς του παρελθόντος, «δεν μπορεί παρά να είναι αδύναμη, γελοία,
απάνθρωπη, σκληρή, καταπιεστική, εκμεταλλευτική, ολέθρια».

Μʼ αυτή την προειδοποίηση ο Μπακούνιν πρόβλεψε τη «νέα τάξη», μια
ετικέτα που οι μεταγενέστεροι κριτικοί έμελλε να κολλήσουν στους
κληρονόμους του Μαρξ στον 20ό αιώνα. Επιτέθηκε στους θεωρητικούς και
τους ιδρυτές συστημάτων, που η λεγόμενη «επιστήμη της κοινωνίας» τους
θυσίαζε την πραγματική ζωή στο βωμό σχολαστικών αφαιρέσεων. Αρνήθηκε να
ξεφορτωθεί τις φαντασιώσεις της θρησκείας και της μεταφυσικής απλά και
μόνο για να τις δει ν' αντικαθίστανται απʼ ότι θεωρούσε νέες
φαντασιώσεις της ψευδο-επιστημονικής κοινωνιολογίας. Συνακόλουθα,
διακήρυξε μιαν «εξέγερση της ζωής ενάντια στην επιστήμη ή μάλλον ενάντια
στη διακυβέρνηση της επιστήμης». Γιατί η αληθινή αποστολή της επιστήμης
και της μάθησης, επέμενε, δεν ήταν να κυβερνάνε τους ανθρώπους, αλλά να
τους σώσουν απ' τη δεισιδαιμονία, το μόχθο και την αρρώστια.
«Κοντολογής», γράφει στο θεός και Κράτος, «η επιστήμη είναι η πυξίδα της
ζωής, όχι όμως η ίδια η ζωή». Πώς μπορεί όμως ν' αποφευχθεί αυτή η νέα
μορφή δεσποτισμού; Ο Μπακούνιν απαντάει ότι αυτό μπορεί να επιτευχθεί αν
αφαιρεθεί η εκπαίδευση απʼ τη μονοπωλιακή αρπάγη των προνομιούχων τάξεων
και γίνει προσιτή στον καθένα με ίσους όρους. Σαν το κεφάλαιο, η μάθηση
πρέπει να πάψει νʼ αποτελεί κληρονομιά των λίγων και να γίνει κληρονομιά
όλων «ώστε οι μάζες, παύοντας να είναι κοπάδια που τα οδηγούν και τα
κουρεύουν οι προνομιούχοι παπάδες, να πάρουν στα χέρια τους τη μοίρα
τους».

Αυτό ήταν το μεγάλο μήνυμα του «Θεός και Κράτος». Ωστόσο, δεν εκδόθηκε
παρά το 1882, 6 χρόνια μετά το θάνατο του Μπακούνιν. Γιατί μόνον τότε
βρήκαν, ανάμεσα στα χαρτιά του, αυτό το χειρόγραφο δυο πολύ γνωστοί
αναρχικοί, ο Κάρλο Καφιέρο κι ο Ελυζέ Ρεκλΰ, που ήταν στενά συνδεμένοι
μαζί του στα τελευταία χρόνια της ζωής του, όταν η ελευθεριακή θεωρία
του γνώρισε την πιο πλήρη της άνθηση. Το χειρόγραφο τελειώνει στη μέση
μιας πρότασης κι ο Καφιέρο κι ο Ρεκλύ, όπως διηγούνται στον Πρόλογό
τους, πιστεύοντας ότι είναι μέρος ενός γράμματος ή έκθεσης, αναλάβανε να
ψάξουν για να βρουν το υπόλοιπο. Οι προσπάθειες τους, όμως, υπήρξαν
μάταιες κι έτσι εκδώσανε το κουτσουρεμένο κείμενο στη Γενεύη, με μορφή
μπροσούρας, δίνοντας του τον τίτλο Θεός και Κράτος, με τον οποίο έμελλε
να γίνει γνωστό. Δεν υποπτεύθηκαν — ούτε έμαθαν ποτέ — ότι το χειρόγραφο
ήταν στην πραγματικότητα ένα αδημοσίευτο κομμάτι του έργου «Η
Κνουτογερμανική Αυτοκρατορία κι η Κοινωνική Επανάσταση», ενός έργου
φιλόδοξου για το οποίο ο Μπακούνιν δούλεψε απʼ το 1870 ώς το 1872, αλλά
δεν κατάφερε ποτέ να ολοκληρώσει.

*Απόσπασμα από κείμενο του Paul Avrich, που δημοσιεύθηκε το 1970 στην
Νέα Υόρκη.