Και η τρίτη κολλεκτιβιστική απόπειρα στα Κούκλια της Πάφου συνδέθηκε με και νοηματοδοτήθηκε από τον αγώνα των ακτημόνων για την απόκτηση γης. Αλλά σε αυτή την περίπτωση και οι τοπικές και οι ιστορικές συνθήκες ήταν διαφορετικές από τις προηγούμενες δυο απόπειρες. Η πρωτοβουλία για τη δημιουργία της τρίτης κολλεκτίβας στα τέλη του 1949 – που ονομάστηκε “του Ξερού” καθώς βρισκόταν κοντά στον ομώνυμο ποταμό – προήλθε και σε αυτή την περίπτωση από απόστρατους,60 αλλά μέσα από ιεραρχικές διαδικασίες με πρωταγωνιστές δυο κομματικούς και δυο δικηγόρους, όπως μας πληροφόρησε ένας από τους απόστρατους ο οποίος εκλέγηκε γραμματέας: “Εν εκάμαμεν τίποτε εμείς, εμείς ήμασταν όπως τα αρνιά που μας εκολοσύρναν, ότι νιαν μας πουν εκάμναμεν”.61 Οι συμμετέχοντες σε αυτή την προσπάθεια ήταν λιγότερο συνδεδεμένοι μεταξύ τους. Πέραν από το ότι προέρχονταν από διαφορετικά χωριά και δεν γνωρίζονταν όλοι μεταξύ τους, οι συνεχείς φιλονικίες τους και η έλλειψη του αισθήματος της ευθύνης απέναντι στη συλλογικότητα62 συνθέτουν μια διαφορετική εικόνα.63 Το γιατί δεν είναι ξεκάθαρο. Ενδεχομένως η απάντηση να βρίσκεται στην ευρύτερη αδυναμία του αριστερού κινήματος ή/και στην εδραίωση της κομματικής γραφειοκρατίας στην Πάφο ή/και την περίοδο 1949-50. Αυτές οι υποθέσεις χρήζουν περαιτέρω εμπειρικής διερεύνησης. Ας εξετάσουμε όμως μια άλλη παράμετρο, στην οποία δεν έχουμε αναφερθεί ακόμα – τη στάση και την πολιτική της αποικιακής κυβέρνησης.
Η απάντηση της αποικιακής κυβέρνησης στο διαχρονικό αίτημα των ακτημόνων για την απαλλοτρίωση και αναδιανομή της τσιφλικάδικης γης ήρθε το 1947 με την αγορά τεσσάρων τσιφλικιών στην Πάφο, κάτι που αποτέλεσε την πιο μεγάλη εξέλιξη των μετα-πολεμικών χρόνων.64 Η απαλλοτρίωση αυτών των βασικά αναξιοποίητων τσιφλικιών του Μπέη στα Κούκλια (δίπλα από το αγρόκτημα όπου δραστηριοποιήθηκε η κολλεκτίβα του Ξερού), στα Πότιμα της Πέγειας, στα Μαμώνια και στην Αχέλια ουσιαστικά επιβλήθηκε στην αποικιακή κυβέρνηση, καθώς αποτελούσε κοινό και βασικό αίτημα και του ελληνο-ορθόδοξου και του σοσιαλιστικού αγροτικού κινήματος, όπως εκφράστηκε αντίστοιχα μέσα από την ΠΕΚ και την ΕΑΚ.65 Όμως, για την αποικιακή κυβέρνηση η αγορά των τσιφλικιών ήταν πρώτα από όλα οικονομική επένδυση και τρόπος άσκησης πολιτικής επιρροής. Προχώρησε σε βελτιωτικά έργα στα τσιφλίκια αυτά και ενοικίαζε σε προσωρινή βάση μερίδια γης σε οικογενειάρχες άντρες, μέσα από τις συνεργατικές πιστωτικές εταιρείες των γύρω χωριών, στην προσπάθεια της να βρει τους κατάλληλους ανθρώπους για μακροχρόνιο ενοικιοστάσιο.66 Μέσα από τη διαχείριση των τεσσάρων αυτών τσιφλικιών η αποικιακή κυβέρνηση πρόβαλε τις δικές της προϋποθέσεις για την αναδιανομή της γης και το δικό της πρότυπο συνεργασίας στη σφαίρα της αγροτικής παραγωγής. “Προτείνεται να δημιουργηθούν συνεργατικές γεωργικές ενώσεις που θα ενοικιάσουν τα τσιφλίκια από την κυβέρνηση και θα τα επανα-ενοικιάσουν στα μέλη τους. Οι ενώσεις αυτές μπορούν να αποκτήσουν γεωργικά μηχανήματα και να διευθετήσουν για τη συλλογική διάθεση των προϊόντων των μελών τους”.67 O κυβερνητικός αυτός στόχος επιτεύχθηκε μόνο στα Πότιμα της Πέγειας το 1950-1951 μετά από αρκετή προσπάθεια εκ μέρους της αποικιακής κυβέρνησης. “Ο διοικητής της Πάφου ανέφερε ότι, καθώς τα αρχικά άτομα που επιλέγηκαν ως δυνητικά μέλη της Συνεργατικής Έπαυλης Ποτίμων αρνήθηκαν να αποδεκτούν τους όρους της κυβέρνησης για το ενοικιοστάσιο του τσιφλικιού, άλλα άτομα με ελαφρώς ανώτερο κοινωνικό στάτους (of a slightly higher social status) επιλέγηκαν και δημιούργησαν την εταιρεία και υπόγραψαν το ενοικιοστάσιο με τους όρους της κυβέρνησης”.68
Όσο όμως η δημιουργία της τρίτης κολλεκτίβας του Ξερού στα Κούκλια της Πάφου σε ένα αγρόκτημα, το οποίο συνόρευε με το απαλλοτριωμένο, κυβερνητικό πια, τσιφλίκι των Κουκλιών, σχεδίαστηκε ή τουλάχιστον προβλήθηκε ως το αριστερό παράδειγμα στην πολιτική της κυβέρνησης για τα τσιφλίκια, άλλο τόσο η Συνεργατική Έπαυλη των Ποτίμων υπήρξε η αντι-παραβολή στην κολλεκτιβιστική απόπειρα. Αφού είχε ήδη διαμοιράσει το τσιφλίκι σε κλήρους και αφού είχε ήδη ξεκαθαρίσει ότι το τσιφλίκι δεν ήταν προς διανομή ή πώληση αλλά προς συλλογική ενοικίαση, η κυβέρνηση άρχισε στα τέλη του 1950 να προτρέπει τους αγρότες τους οποίους επέλεξε για το συνεταιρισμό στα Πότιμα να συνεργαστούν. “Ήτουν έτοιμοι οι κλήροι αλλά να δεις, [οι] υπεύθυνοι, το Γεωργικό Τμήμα εκατέβαλεν μας προσπάθειαν να τα σπείρουμεν ομαδικά, να κάμουμεν κολλεκτίβα....για να δει αν έχουμεν όρεξη να δουλέψουμεν”.69 Η ΕΑΚ Πάφου, όμως, αμφισβήτησε και τις προθέσεις και τις μεθόδους της αποικιακής κυβέρνησης αντιδρώντας στην προσπάθειά της να οικειοποιηθεί την πρόταση της ομαδικής καλλιέργειας. “Τι είδους ομαδική καλλιέργεια θα γίνει εκεί μέσα; ο κάθε ένας θα έχει από ένα κομμάτι γης και θα είναι υπόχρεος να κάμνει ότι φυτείες του υποδείξει ο κυβερνητικός λειτουργός....κατά τα άλλα ομαδική θα είναι η υποχρέωση έναντι της κυβέρνησης για να εξοφλήσουν τις οικονομικές τους υποχρεώσεις”.70
Με τη δημιουργία της τέταρτης κολλεκτίβας στο Αυγόρου της Αμμοχώστου στα τέλη του 1951, η ΕΑΚ μετρούσε πέντε χρόνια δράσης. Παρά το ότι οι κολλεκτιβιστές ήταν ΕΑΚίτες η δημιουργία της τέταρτης κολλεκτίβας δεν φαίνεται να προήλθε από την ΕΑΚ ως οργάνωση. Η ΕΑΚ στήριζε τις κολλεκτίβες καθώς θεωρούσε ότι “με το έργο τους κτίζουν την καινούργια βάση για την αγροτικήν οικονομία του νησιού μας”.71 Αλλά ταυτόχρονα ως μαζική πολιτική οργάνωση θεωρούσε ότι προτεραιότητά της ήταν η προώθηση του ευρύτερου αγώνα ενάντια στο “ιμπεριαλιστικό αποικιακό σύστημα διακυβέρνησης”. “Χωρίς να αμφιβάλλει ότι και στον τόπο μας υπάρχει κάθε δυνατότητα για να ευδοκιμήσει ένα μαζικό κολλεκτιβίστικο σύστημα εντούτοις τούτο δεν είναι δυνατό να γίνει κάτω από μια ξένη αντιλαϊκή αποικιακή κυβέρνηση γιατί δεν συμφέρει στον ξένο κυρίαρχο να προκόψει και να ευημερήσει ο λαός μας. Τότε μόνο θάναι εύκολο να πλατύνει το κολλεκτιβίστικο κίνημα όταν ο δυστυχισμένος αυτός τόπος ξεσκλαβωθεί εθνικά, πολιτικά και οικονομικά”.72 Οι κολλεκτιβιστές ήταν και στο Αυγόρου “αριστεροί συμπαθούντες”,73 αλλά “το ΑΚΕΛ του Αυκόρου ενέκρινεν, δεν αποφάσισεν την πράξη”.74 Η κολλεκτίβα αυτή είχε έντονο τοπικό χαρακτήρα, καθώς οι συμμετέχοντες ήταν όλοι χωριανοί, οι οποίοι συνδέονταν μεταξύ τους με συγγενικούς και φιλικούς δεσμούς. Αυτό που κάνει όμως την περίπτωση του Αυγόρου διαφορετική από τις τρεις προηγούμενες κολλεκτίβες είναι η συμμετοχή ενός μόνο απόστρατου και των γυναικών ως μετόχων από την αρχή της προσπάθειας. Εντούτοις, αυτό δεν συνοδεύτηκε και από τη συμμετοχή τους στην επιτροπή της κολλεκτίβας, καθώς και εκεί, όπως και στις άλλες κολλεκτίβες, τα μεροκάματα παρέμειναν άνισα75. Αλλά το γεγονός ότι εκεί οι γυναίκες είχαν από την αρχή το δικαίωμα να συναποφασίζουν ως μετόχοι και η πληροφορία ότι εκεί “οι γεναίτζες εμιλούσαν, είχαν παραπάνω γλώσσα που μας”76 αποτελούν ενδεχομένως ενδείξεις μιας ευρύτερης αμφισβήτησης της αντρικής εξουσίας ως αναπόσπαστου μέρους της ιστορικής κρίσης της παραδοσιακής πατριαρχικής εξουσίας.77
Δ. Λειτουργία και διάλυση
“Ώσπου να γεννηθούμεν επεθάναμεν...στα τέσσερα πέντε χρόνια εβρεθήκαμεν ιδιωτικοποιημένοι”78
Το φαινόμενο των αγροτικών κολλεκτιβών, ως μια κατάσταση που προέκυψε μέσα από τη συνεύρεση της αριστερής ιδεολογίας και της συνεργατικής πρακτικής, συνιστά ένα υβρίδιο της εποχής του. Η κολλεκτιβιστική απόπειρα είχε κάτι και από την ταξική σύγκρουση και από την εδραίωση της καπιταλιστικής σχέσης. Οι κολλεκτιβιστές ήταν αριστεροί, στο βαθμό που η αριστερή ιδεολογία συγκροτεί τρόπο αντίληψης της κοινωνίας και νοηματοδότησης της πολιτικής. Με αυτή την έννοια, μοιράζονταν μια ηθική της πράξης, ένα παράδειγμα ταξικής αντίστασης με τους καταληψίες των Περβολιών. Ήταν όμως και επιχειρηματίες στο βαθμό που η επιχείρηση συγκροτεί δίχτυο εμπορευματοποίησης της εργασίας και κεφαλαιακής συσσώρευσης. Με αυτή την έννοια οι κολλεκτιβιστές εξασκούσαν τις συνεργατικές αρχές της αλληλοβοήθειας, της αυτοβοήθειας και της αποταμίευσης. Η κολλεκτιβιστική απόπειρα αποτελούσε ταυτόχρονα πρωτοπορία και περιθώριο του λαϊκού και του συνεργατικού κινήματος. Οι αγροτικές κολλεκτίβες ήταν και μορφή στρατευμένου μοντερνισμού79 που επιθυμούσε “να πραγματώσει ότι ο κόσμος, ο απλός κόσμος μπορεί να δημιουργήσει, μπορεί να ζήσει τζαι μπορεί να μεταδώσει τζαι φώτα ακόμα στες επόμενες εποχές”80 και μη αφομοιώσιμο υπόλοιπο στις αφηγήσεις του Τμήματος Συνεργατισμού.81 Η κατηγοριοποίηση τους ήταν ιδιαίτερα ακριβής: “άλλες ενώσεις”.
Ο κάθε κολλεκτιβιστής ήταν, με οικονομικούς όρους, εκτός από συνιδιοκτήτης και ημερομίσθιος υπάλληλος της συνεργατικής εταιρείας και αμοιβόταν ανάλογα με τις μέρες εργασίας του. Το ύψος του μεροκάματου εξαρτούνταν από τη γενικότερη οικονομική κατάσταση της εργοδότριας εταιρείας και αυξανόταν σταδιακά ανάλογα με την κερδοφορία της. Σε περιόδους αυξημένης ανάγκης εργατικών χεριών, όπως την εποχή του θέρους, η εταιρεία προσλάμβανε και εποχιακούς εργάτες82 από τα γύρω χωριά. Οι εργαζόμενοι αυτοί πληρώνονταν με τα μεροκάματα της αγοράς που ήταν πιο ψηλά από αυτά που έδιναν στους εαυτούς τους οι κολλεκτιβιστές. Οι κολλεκτίβες, ως μια μορφή θεσμοθέτησης της ταξικής σύγκρουσης, ήταν επηρεασμένες τόσο από την εργατική προέλευση όσο και από την εργατική ιδεολογία των πρωταγωνιστών. Τα χαμηλά μεροκάματα όμως, σε συνάρτηση με τις πολλές ώρες εργασίας, είχαν σαν αποτέλεσμα τη συντήρηση ενός σχετικά χαμηλού βιοτικού επιπέδου, το οποίο διάβρωσε το ηθικό των μελών και αποτέλεσε έναν από τους κύριους λόγους της διάλυσης των κολλεκτιβών στα Περβόλια, σύμφωνα με τον Χρίστο Ρουσή και στο Αυγόρου, σύμφωνα με τον Τρύφωνα Καούλλα. Η απουσία ιδιοκτήτη-εργοδότη δεν σήμαινε απαλλαγή και από τους σκληρούς όρους της πρώιμης κεφαλαιακής συσσώρευσης και για τους κολλεκτιβιστές αυτό δεν ήταν ιδεολογία αλλά βίωμα. Η μεταβατικότητα της εποχής, μέσα στην οποία εμφανίστηκαν οι κολλεκτίβες, περιόριζε σημαντικά τα περιθώρια της ανάπτυξής τους. Από τη μια, η εδραίωση της καπιταλιστικής σχέσης πραγματοποιούνταν επί της παρατεταμένης κρίσης της γεωργίας και, από την άλλη, η γενική βελτίωση των συνθηκών ζωής των λαϊκών στρωμάτων μέσα από τους αγώνες του εργατικού κινήματος διάβρωνε κάθε ιδεολογία λιτότητας. “Άρκεψεν ο κόσμος τζαι εβαρκέτουν να πούμε διότι λαλεί σου ρε κουμπάρε μα στην Δετζέλια που παν οι εργάτες, πιάνουν δεκατρία σελίνια, δώδεκα σελίνια, εμείς να μαχούμαστεν τσάππα δώδεκα ώρες δεκατέσσερις ώρες το εικοστετράωρο τζαι να πιάνουμεν έξι σελίνια;”83 Στην Ονίσια ήταν η ανάπτυξη της κερδοφόρας βιομηχανίας παραγωγής ασβέστη που επέτρεψε στην εταιρεία να επιβιώσει, καθώς εκεί οι κολλεκτιβιστές δεν “βαρέθηκαν”.
Η υβριδιακή υπόσταση της κολλεκτιβιστικής αγροτικής παραγωγής μπορεί να ιδωθεί και ως μια ανάμειξη της εργατικής ιδεολογίας και της αγροτικής ιδιοκτησίας. Μια ανάμειξη όμως συγκρουσιακή και συναινετική ταυτόχρονα, η οποία συγκέντρωσε το ενδιαφέρον και της "αριστερής υποκουλτούρας84" και της αποικιακής κυβέρνησης. Η Ονίσια συμβόλιζε τη θεσμοθέτηση της κινηματικής εμπειρίας. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο ηγέτης της έγινε αργότερα πρόεδρος της ΕΚΑ (μετονομασία της ΕΑΚ) και βουλευτής Κερύνειας.85 Η επιτυχία της κολλεκτίβας του Δικώμου συνιστούσε μια μορφή αυτοσυγκρότησης της ταξικής σύγκρουσης, ως παράδειγμα μέσα από το θεσμό της ιδιοκτησίας. Στα Πότιμα της Πέγειας ο συμβολισμός ήταν πλήρως αντεστραμμένος. Εκεί, στην κυβερνητική “κολλεκτίβα”, ήταν ο θεσμός της ιδιοκτησίας που αυτοσυγκροτήθηκε μέσα από την ταξική σύγκρουση. Το τσιφλίκι χωρίστηκε σε τρεις περιοχές και διαμοιράστηκε σε είκοσι οκτώ κλήρους, που αποτελούνταν από τρία τεμάχια ο καθένας, και η Συνεργατική Έπαυλη Ποτίμων Πέγειας λειτούργησε ως εταιρεία ενοικίασης γης από το κράτος και υπενοικίασης της στα μέλη της. Όπως ήθελε η ιδιοκτήτρια κυβέρνηση, το ενοικιοστάσιο ορίστηκε για 30 χρόνια με αρχικό ετήσιο ενοίκιο 250 λίρες και με πρόνοια αναπροσαρμογής του ανάλογα με το επίπεδο των τιμών συγκεκριμένων αγροτικών προϊόντων στον ετήσιο δείκτη τιμών του Τμήματος Γεωργίας86. Στα Πότιμα της Πέγειας η ομαδική καλλιέργεια δεν αποτελούσε αίτημα των αγροτών αλλά εκ των υστέρων εισήγηση της κυβέρνησης η οποία μέσω του γεωργικού σχεδίου διατηρούσε και τον τελικό έλεγχο της παραγωγής.87 Οι αγρότες εκεί ήθελαν να τους διανεμηθούν οι κλήροι και να καλλιεργήσει ο καθένας τον δικό του. Κατάφεραν όμως να εκμεταλλευτούν την κυβερνητική πρόταση για την ομαδική καλλιέργεια και να εξασφαλίσουν μέρος των εξόδων για ένα βαθύ όργωμα ολόκληρου του τσιφλικιού.88 Με την αποτυχία της πρώτης και μοναδικής ομαδικής σποράς σε λιγότερο από τρεις μήνες μετά την ίδρυση της Συνεργατικής Έπαυλης Ποτίμων Πέγειας, οι κλήροι διανεμήθηκαν και η συλλογικότητα περιορίστηκε βασικά στο ενοίκιο και στη διάθεση των προϊόντων.
Στις άλλες συνεργατικές ενώσεις όμως, που λειτούργησαν έστω για κάποιο χρονικό διάστημα ως κολλεκτίβες, τόσο η παραγωγή όσο και η διάθεση των προϊόντων γινόταν εξολοκλήρου σε συλλογική βάση και, έτσι, η εταιρεία δεν φάνταζε σαν μια εξωτερική οντότητα στη σχέση με τα μέλη της. Δεν τέθηκε, δηλαδή, το θέμα της δυνητικής απόκλισης μεταξύ ιδιωτικού και συλλογικού συμφέροντος, όπως θα μπορούσε να τεθεί στην περίπτωση των Ποτίμων, αν κάποιος έμπορος πρόσφερε καλύτερες τιμές από τη συνεργατική εταιρεία για τη σοδειά κάποιου συγκεκριμένου μέλους. Πέραν από τη συλλογική ιδιοκτησία της γης και της σοδειάς, η καθημερινή επαφή μεταξύ των κολλεκτιβιστών, μέσα από την ομαδική καλλιέργεια, δημιουργούσε και στενούς δεσμούς φιλίας οι οποίοι δεν ήταν εύκολο να διασαλευτούν. Βέβαια, αυτό δεν σήμαινε ότι η αλληλεξάρτηση μεταξύ των μελών ήταν υποχρεωτικό ή μόνιμο φαινόμενο οικονομικά επιβεβλημένο. Το κάθε μέλος είχε το δικαίωμα αποχώρησης από τη συλλογικότητα με επιστροφή του μετοχικού κεφαλαίου89, το οποίο είχε συνεισφέρει με την ένταξή του. Κάποιοι εξάσκησαν το δικαίωμα της αποχώρησης, καθώς δεν άντεξαν την σκληρή δουλειά που απαιτούσαν τα πρώτα χρόνια της κολλεκτιβιστικής απόπειρας. “Στες πρώτες αρκές που εξεκινήσαμεν είχαμεν θκυο, λαλούν μας, ρε παιθκιά εμείς είμαστεν των γραμμάτων εν μπορούμεν μες τον ήλιο, μες τον καύσωνα να βκάλλουμεν πέτρες, είπαμεν τους εντάξει παιθκιά ελεύθεροι να πάτε στο καλό, τζαι αποχωρήσαν”.90 Αυτοί που τους αναπλήρωσαν, όμως, και γενικά όσοι έμπαιναν στις κολλεκτίβες σε κατοπινό στάδιο έπρεπε να περάσουν από μια εξάμηνη περίοδο δοκιμασίας με το τέλος της οποίας έπρεπε αυτοί να αποφασίσουν αν ήταν έτοιμοι για μια τέτοια δέσμευση και οι παλιοί κολλεκτιβιστές αν θα τους αποδέχονταν στη συλλογικότητα.
Τα αρχικά μέλη των κολλεκτιβών, με εξαίρεση το Αυγόρου, ήταν αποκλειστικά άντρες, με τις γυναίκες να περιορίζονται και νομικά στον υπαλληλικό ρόλο. Σταδιακά, όμως, οι άντρες επέτρεψαν και στις συζύγους τους να γίνουν μέτοχοι της εταιρείας και να έχουν έτσι το δικαίωμα της συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων. Ο βαθμός στον οποίο εξασκούνταν βέβαια αυτό το δικαίωμα στη πράξη ή/και στη μνήμη των γυναικών φαίνεται να ήταν περιορισμένος. “Εμείς οι γυναίτζες εν είχαμεν μετοχές, ψήφο εν εψηφίζαμεν”.91 “Εκάμναν τα μόνοι τους τούτα, τους λοαρκασμούς” .92 Το γεγονός ότι τα μεροκάματα των γυναικών μελών ήταν σταθερά χαμηλότερα από αυτά των αντρών και το γεγονός ότι σε καμιά από τις κολλεκτίβες δεν υπήρχε γυναίκα μέλος διοικητικής επιτροπής δείχνει ότι παρά την ευρύτερη προσπάθεια που καταβαλλόταν στα πλαίσια του αριστερού κινήματος για την ισότητα των φύλων, ο δρόμος ήταν ακόμα μακρύς. Όπως είχε παρατηρήσει και ένας από τους ηγέτες της αριστεράς της Πάφου, ο Γιάννης Σοφόκλη το Μάρτη του 1952: “Βασικά το Κόμμα εξακολουθεί να είναι συντηρητικό έναντι στη γυναίκα”.93 Σε κάποιες περιπτώσεις το μεροκάματο της γυναίκας δεν υπολογιζόταν καν ξεχωριστά, αλλά προστίθετο σε αυτό που έπαιρνε ο σύζυγός της,94 ο οποίος θεωρούνταν και ο οικογενειάρχης, διευθύνων αρμόδιος του κάθε νοικοκυριού μέσα στην κολλεκτίβα. Το γεγονός ότι η αντροκρατία ήταν βαθιά ριζωμένη σε όλα τα επίπεδα, στον καταμερισμό της εργασίας, στις μισθολογικές απολαβές, στις πολιτικές διαδικασίες πέραν από τα όρια της πρωτοπορίας των κολλεκτιβιστών, θέτει γενικότερα ερωτήματα για τις σχέσεις των φύλων την εποχή αυτή. Και, παρά την κεντρικότητα του θέματος, η υπάρχουσα εμπειρική έρευνα είναι περιορισμένη.
Το κάθε μέλος ήταν μέτοχος με δικαίωμα ψήφου στη γενική συνέλευση, το αρμόδιο σώμα για τη λήψη σημαντικών και δεσμευτικών αποφάσεων. Από τη γενική συνέλευση εκλεγόταν η πενταμελής επιτροπή, που καθόριζε το γεωργικό σχέδιο και τον καταμερισμό εργασίας και ήταν επιφορτισμένη με την καθημερινή διοίκηση του αγροκτήματος. Οι γενικές συνελεύσεις δεν λάμβαναν χώρα σε τακτά χρονικά διαστήματα και η σύγκλισή τους γινόταν συνήθως σε περιπτώσεις λήψης σημαντικών αποφάσεων. Επομένως, ο πολιτικός ρόλος και λόγος της επιτροπής ήταν ιδιαίτερα σημαντικός. Αναμφίβολα υπήρχαν ηγέτες. Από πού πήγαζε, όμως, πώς συγκροτούνταν και πώς νομιμοποιούνταν η εξουσία τους;
Στην Ονίσια πρόεδρος και σχετικά αδιαμφισβήτητος αρχηγός ήταν ο αυτοδίδακτος εργατο-αγρότης και οργανωτικός πυρήνας του ΑΚΕΛ, Χρίστος Κουρτελλάρης. Οι ηγετικές του ικανότητες είχαν αναγνωριστεί και από τη βρετανική στρατιωτική ιεραρχία, η οποία τον προήγαγε σε λοχία πριν τον μεταθέσει μαζί με άλλους στο στρατόπεδο της Χατάπα στην έρημο της Αιγύπτου, μετά από τις κινητοποιήσεις των στρατιωτών για την αποστράτευση. Στις άλλες τρεις κολλεκτίβες δεν φαίνεται να υπήρχε ανάλογο φαινόμενο. Στα Περβόλια υπήρξαν τρεις προέδροι – ο οικοδόμος Γιώργος Λεβέντης, ο οποίος είχε “εντοπιστεί” και σταλεί εξορία στην Παναγιά της Πάφου από τις αποικιακές αρχές,95 ο επίσης οικοδόμος κομμουνιστής Ανδρέας Μηνά, ο οποίος αποβλήθηκε το 1953 “λόγω της κακής αντι-συνεργατικής στάσης της γυναίκας του και της αδυναμίας του να κοντρολάρει το σπίτι του”96 και, τέλος, ο Γιώργος Χειμωνίδης, εργάτης από την Πύλα. Στα Κούκλια της Πάφου πρόεδρος ήταν ο Λοϊζος Παπαδόπουλος από τη Χλώρακα, του Γυμνασίου και του ΑΚΕΛ, ο οποίος είχε εκλεγεί πρώτος Επαρχιακός Γραμματέας της ΕΑΚ Πάφου. Ο Παπαδόπουλος ήταν “υπεύθυνος επί των πωλήσεων”, όμως βρισκόταν σε σύγκρουση με τον απόστρατο γραμματέα Κωνσταντίνου, που ήταν “στη δουλειά”.97 Στο Αυγόρου πρόεδρος ήταν ο απόστρατος οικοδόμος Γιώργος Φωτίου, γραμματέας ο Κώστας Ευθυμίου98, αλλά “υπεύθυνος των γεωργικών δουλειών” ο γεωργός Γιώργος Καούλλας, ιδρυτικό μέλος και ταμίας της ΕΑΚ Αμμοχώστου99, ο οποίος είχε βάλει και υποθήκη τα χωράφια του μαζί με την αδερφή του, για να πάρουν το αρχικό δάνειο από τη Γεωργική Τράπεζα.100
Παρόλο που οι όποιες γενικεύσεις είναι παρακινδυνευμένες, δεν μπορούμε να αφήσουμε το νευραλγικό ζήτημα των εσωτερικών πολιτικών σχέσεων στις κολλεκτίβες, χωρίς να θέσουμε τουλάχιστον κάποιες παράμετρους για την απάντησή του. Ο αναλυτικός στόχος εδώ δεν είναι τόσο οι ιεραρχίες της κολλεκτιβίστικης καθημερινότητας όσο η λογική τους. Ποιοι ήταν οι παράγοντες που προσέδιδαν κύρος/στάτους σε κάποιους κολλεκτιβιστές και όχι σε άλλους και ποια ήταν τα κριτήρια της αλληλο-αξιολόγησης των κολλεκτιβιστών; Αναμφίβολα η εργατικότητα και η αντοχή, η τεχνική κατάρτιση στις γεωργικές εργασίες και το ψυχικό σθένος υπήρξαν βασικές συνιστώσες της συγκρότησης των εσωτερικών πολιτικών σχέσεων. Τα πρότυπα της “ατσάλινης πειθαρχίας”, της “εθελοντικής δουλειάς”, της “οργάνωσης” και της “ειδίκευσης” φαίνεται να ήταν δεδομένα101 σε όλες τις κολλεκτίβες. Και αν οι αξίες αυτές μας παραπέμπουν σε μια ηθική της εργασίας βασισμένη στην υλική αναγκαιότητα της κεφαλαιοποίησης, αυτή δεν μπορεί να ιδωθεί έξω από το ευρύτερο της ψυχροπολεμικό πολιτικό πλαίσιο.
Οι κολλεκτίβες δεν ήταν απλά συλλογικά διαχειριζόμενες αγροτικές επιχειρήσεις. Αποτελούσαν κυπριακές μορφές συμμετοχής στο παγκόσμιο σοσιαλιστικό στρατόπεδο. Η παγκόσμια αυτή ιδεολογική σύγκρουση έπαιρνε συχνά μυθικές διαστάσεις στις στήλες των εφημερίδων της αριστεράς και της δεξιάς: οι μεν μιλούσαν για την “αγροτική ανόρθωση στη Σοβιετική Ένωση”102 και για το ψηλό βιοτικό επίπεδο “στο κολχόζ Βοροσίλοφ”103, οι δε για τη “νέα σοβιετική εκστρατεία εναντίον των αγροτών”,104 βεβαιώνοντας τους Κύπριους αναγνώστες τους πως “δεν υπάρχει κανείς που να είναι ευτυχισμένος στη Ρωσσία”105 και πως διεξάγεται ένας σιωπηλός πόλεμος των αγροτών ενάντια στον κολλεκτιβισμό.106 Για τους Κύπριους κολλεκτιβιστές, η απόδειξη της ανωτερότητας του “κολλεκτιβιστικού συστήματος” συνιστούσε όχι απλά οικονομική “ανάγκη” αλλά και πολιτικό “καθήκον”. Εδώ βρίσκονται τόσο οι ρίζες της στοχανοβίτικης έμφασης στην αύξηση της παραγωγικότητας όσο και η πίκρα της τελικής αποτυχίας. “Εδώσαμεν τα μούτρα μας τζαι εσπάσαμεν τα, τζαι νομίζω πως επροσβάλαμεν το θεσμό της κολλεκτίβας.”107
Ε. ΕΠΙΛΟΓΟΣ
“Όλη η ιστορία εξαρτάται τελικά από τον κοινωνικό της σκοπό”108
Αυτή η εργασία αποτελεί μια πρώτη προσέγγιση και δεν θεωρεί ότι έχει αναλύσει όλες τις πτυχές του φαινομένου. Αναγνωρίζει ότι ουσιαστικά θέματα, όπως οι σχέσεις των κολλεκτιβών με την οικονομία της αγοράς και οι σχέσεις μεταξύ των φύλων στις κολλεκτίβες και στην ύστερη αποικιοκρατία, σχολιάστηκαν ακροθιγώς, ενώ το διεθνές και περιφερειακό γίγνεσθαι και ο θεσμός της οικογένειας έμεινε, σε μεγάλο βαθμό, έξω από την ανάλυση. Οι περιορισμοί στη θεματική ανάπτυξη και στην αναλυτική εμβάθυνση της εργασίας τέθηκαν, σε μεγάλο βαθμό, από το εμπειρικό της δείγμα και τα χωρο-χρονικά της πλαίσια. Μέσα από μια πιο εκτεταμένη εμπειρική και θεωρητική έρευνα, η κυπριακή αυτή εμπειρία θα ήταν χρήσιμο να συγκριθεί και να αντιπαραβληθεί με παρόμοια φαινόμενα σε άλλες χώρες. Εδώ τα σοβιετικά κολχόζ και τα εβραϊκά κιπούτς, από τη μια, και οι κοπερατίβες στις βρετανικές αποικίες της ινδικής χερσονήσου, από την άλλη, ίσως να είναι η καλύτερη αφετηρία, καθώς τα πρώτα δύο φαίνεται να ενέπνευσαν την κυπριακή απόπειρα, ενώ οι τελευταίες φαίνεται να προσομοίαζαν γενικότερα με το κυπριακό συνεργατικό κίνημα και το αποικιακό του πλαίσιο. Πιο ουσιαστικά, όμως, μια πιο εκτεταμένη εμπειρική και θεωρητική έρευνα θα ήταν χρήσιμο να εστιάσει στο ζήτημα του φύλου και των διαλεκτικών του, έτσι ώστε να αναδειχτεί και η άλλη όψη της μετάβασης στην καπιταλιστική νεοτερικότητα.
Σε αυτή την εργασία ο στόχος ήταν η παρουσίαση και ανάλυση των συνθηκών δημιουργίας, του κοινωνικού νοήματος και των πολιτικών προεκτάσεων της κολλεκτιβιστικής απόπειρας στην Κύπρο. Οι αγροτικές κολλεκτίβες προσεγγίστηκαν ως συγκεκριμένη κοινωνική πράξη μέσα σε συγκεκριμένες ιστορικές και τοπικές συνθήκες. Και ως τέτοια μπορεί να μας πληροφορήσει όχι τόσο για κάποια αφηρημένη ιδέα που λέγεται "κολλεκτιβιστικό σύστημα" όσο για μια διασταύρωση της ταξικής σύγκρουσης με τους θεσμούς της ιδιοκτησίας και του συνεργατισμού στην Κύπρο των τελευταίων δεκαετιών της βρετανικής διοίκησης. Η έννοια του υβριδίου δεν αναφέρεται μόνο στις ιστορικές καταβολές των αγροτικών κολλεκτιβών, την αριστερή κοσμοαντίληψη και τη συνεργατική πρακτική, αλλά και στην ιστορικότητά τους ως μορφές ανταγωνιστικής συμμετοχής στις διαδικασίες της καπιταλιστικής νεοτερικότητας. Οι αγροτικές κολλεκτίβες υπήρξαν μια πρωτοβουλία αμφισβήτησης της ιδιοκτησίας μέσα από την ίδια την ιδιοκτησία – αμφισβήτησης του κεφαλαίου μέσα από την ίδια την κεφαλαιοποίηση. Και ως τέτοιες αποτελούν κάτι περισσότερο από μια λεπτομέρεια στο περιθώριο της διαδικασίας της προλεταριοποίησης και του θεσμού του συνεργατισμού στην Κύπρο.
1Αρχείο Υπηρεσίας Εποπτείας και Ανάπτυξης Συνεργατικών Εταιρειών, στο εξής Αρχείο Υ.Ε.Α.Σ.Ε., 62/46 Κανονισμοί της Συνεργατικής Έπαυλης Ονήσιας ΛΤΔ.
2Η εργασία αυτή παρουσιάστηκε σε μια πρώιμη μορφή στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών στην Αθήνα, το Μάρτη του 2006.
3Ο διάλογος με τον Αντρέα Παναγιώτου υπήρξε σημαντικός για τη διαμόρφωση αυτής της εργασίας.
4Οι συνεντεύξεις λήφθηκαν στα πλαίσια ερευνητικού προγράμματος ΠΕΝΕΚ για το Αρχείο Προφορικής Παράδοσης (ΑΠΠ) του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών.
5Για την κολλεκτίβα της Ονίσιας συνέντευξη με το Χρίστο Κουρτελλάρη, τον Αντώνη Κόκκινο και τη Σαλώμη Μούζουρα. Για την κολλεκτίβα των Περβολιών συνέντευξη με τους Σάββα και Παναγιώτη Κωνσταντίνου και το Χρίστο Ρουσή. Στα Περβόλια συνέντευξη, επίσης, με το Μήτσιο Πασιουρτίδη. Για την κολλεκτίβα του Ξερού στα Κούκλια της Πάφου συνέντευξη με τους Χαμπή Ιωάννου, Γιαννή Γιαννή και Ευριδίκη Γιαννή, τον Κυριάκο Κωνσταντίνου και τη Μυριάνθη Βρυώνη. Για την κολλεκτίβα του Αυγόρου συνέντευξη με το Γιώργο Φωτίου και τον Τρύφωνα Καούλλα. Συνέντευξη, επίσης, με το Γεώργιο Χατζηνικόλα από τα Πότιμα της Πέγειας.
6Karl Marx, The eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte, 1852 στο Robert C. Tucker, The Marx-Engels reader, second edition, New York, Princeton University: Norton, 1978, σ. 595.
7Αρχικά αυτό γινόταν με το κάψιμο πέτρας από τον Πενταδάκτυλο σε παραδοσιακά πέτρινα καμίνια. Το 1958 δημιουργήθηκε υψικάμινος διαρκούς καύσης μέσα από συνεταιρισμό με ιδιώτες και αναβαθμίστηκε η παραγωγή. Αργότερα μετά τη εγκατάλειψη της περιοχής λόγω των συγκρούσεων, οι Ονισιάτες δημιούργησαν εργοστάσιο μεταποίησης και δευτερογενούς επεξεργασίας ασβέστη στη Μια Μηλιά. Κύπρος Κουρτελλάρης, Οι πρωτοπόροι, Λευκωσία, Έκδοση Παγκύπριας Συνεργατικής Ομοσπονδίας, 1996.
8Immanuel Wallerstein, The Modern World-System III: The Second Era of Great Expansion of Capitalist World-Economy, San Diego: Academic Press, 1989.
9Michael Attalides, Social change and Urbanisation in Cyprus: a study of Nicosia, Nicosia: Social Research Centre, 1981.
10Peter Loizos, Unofficial Views, "Cyprus 1878-1955: structural change and its contribution to changing relations of authority", Cyprus: Intercollege Press, 2001 [1985], σσ.127-140.
11Ρολάνδος Κατσιαούνης, Η Διασκεπτική, Λευκωσία, Λευκωσία: Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, 2000.
12Aντρέας Παναγιώτου, Συνοριακές εμπειρίες - ερμηνεύοντας τον πατριωτισμό της κυπριακής αριστεράς, Αθήνα: Νήσος, 2005 και Andreas Panayiotou, Lenin in the coffeeshop, Postcolonial studies, Vol 9, n. 3, 2005.
13Andreas Panayiotou, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Island Radicals, 1999 και Κατσιαούνης, ό.π., σσ. 25-26, 49-51.
14Loizos, ό.π., "Changes in property transfer among Greek Cypriot villagers" [1975], σσ. 47-70.
15 Καταστατικό Χωρικής Τράπεζας Λευκονοίκου στο Κυριάκος Αγκαστινιώτης, Ο συνεργατισμός, γέννησις και ανάπτυξις του εν Κύπρω, Λευκωσία, 1965, σ. 49.
16Αυτόθι.
17Κρατικό Αρχείο, Secretariat Archive 1, 1467/1926.
18 Αυτόθι.
19Ν.Κ. Λανίτης, Αγροτικά χρέη και γεωργικοί συνεταιρισμοί εν Κύπρω, 1946.
20Κατσιαούνης, ό.π., σ. 48.
21 Η επίδραση που είχε το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ.) στην κυπριακή αριστερά υπήρξε σημαντική, όπως φαίνεται και στον αριστερό τύπο της εποχής. Στη συνέντευξη του στις 16/01/06 ο κολλεκτιβιστής της Ονίσιας Αντώνης Κόκκινος αναφέρει πως το 1946 ξεκινούσαν να πάνε στην δουλειά τραγουδώντας προοδευτικά τραγούδια του ΕΑΜ.
22Michael Attalides, Cyprus, Nationalism and international politics, Edinburgh: Q Press, 1979, σσ. 36-57.
23Παρά τη δημιουργία τουρκικής συντεχνίας όμως οι περισσότεροι τουρκόφωνοι εργαζόμενοι παρέμειναν οργανωμένοι στην ΠΕΟ μέχρι το 1958, όταν οι πιέσεις και οι απειλές από την ΤΜΤ τους οδήγησαν σε μαζική έξοδο. Ο διαχωρισμός στη βάση της ιδεολογίας ήταν πιο έντονος τη δεκαετία του 1940 από το διαχωρισμό στη βάση της εθνότητας, αν λάβουμε υπόψη μας δείκτες όπως το ποδοσφαιρικό πρωτάθλημα.
24Ο εθνοτικός διαχωρισμός συγκροτήθηκε ως πραγματικά κυρίαρχος κατά το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1950 μέσα από την ένοπλη δράση της ΕΟΚΑ, της Αποικιακής Αστυνομίας και της ΤΜΤ.
25Τα τρακτέρ αυξήθηκαν από 120 το 1946 σε 452 το 1950. Κρατικό Αρχείο, V40/31, Department of Agriculture, Annual Report 1950, σ. 16. Οι εισαγωγές λιπασμάτων αυξήθηκαν από 28 000 τόνους το 1950 σε 38 000 τόνους το 1953. Κρατικό Αρχείο, Secretariat Archive 1, 1508/1955, Economic Survey 1954, σ. 6.
26Demetris Christodoulou, The evolution of the rural land use pattern in Cyprus, Geographical Publications, 1959, σσ. 86-87.
27Αυτόθι, σσ. 121-122.
28Michael Attalides, Social change and Urbanisation in Cyprus: a study of Nicosia, Nicosia: Social Research Centre, 1981.
29Χατζιματθαίος Χατζηνικόλα, Οι αγρότες της Κύπρου, 1945, σ. 20. Ο αγροτικός αυτός ηγέτης ξεκίνησε από την Παναγροτική Ένωση Κύπρου (ΠΕΚ), αλλά μετά προσχώρησε στην Αριστερά και εκλέγηκε γενικός γραμματέας της Ένωση αγροτών Κύπρου (ΕΑΚ) με την ίδρυσή της το 1946. Το βιβλίο του βρίσκεται στο διαδύχτιο στη σελίδα
http://www.argaki.com/.30Για τη μαρξιακή έννοια της τυπικής και πραγματικής υπαγωγής της εργατικής δύναμης βλέπε Michael Hardt and Antonio Negri, Labour of Dionysus, Minneapolis: University of Minesota Press, 1994, και Empire, Cambridge: Harvard University Press, 2000.
31Κατσιαούνης, ό.π., σ. 74.
32E. P. Thompson, The making of the English working class, Preface, London, 1963.
33Χρίστος Πέτας, Το κίνημα των μορφωτικών συλλόγων 1939-1945, Λευκωσία, 1992.
34Τεύκρος Ανθίας, Η αγροτική μας άνοδος - Διάλεξη απάνω στα σύγχρονα αγροτικά ζητήματα, Κύπρος, 1943.
35Γιαννής του Χαραλαμπή, διήγηση Αντώνης Κόκκινος, ό.π.
36Χρίστος Ρουσής, κολλεκτίβα Περβολιών ,(συνέντευξη 5/5/05).
37Χαμπής Ιωάννου από Χλώρακα, κολλεκτίβα του Ξερού στα Κούκλια της Πάφου, (συνέντευξη 2/6/05).
38Βλέπε γενικά Ανεξάρτητος και Αγροτική Επιθεώρηση της ΕΑΚ. Κάποιοι κολλεκτιβιστές, όπως ο Χαμπής Ιωάννου του Ξερού Πάφου και ο Τρύφωνας Καούλλας του Αυγόρου θυμούνται να έχουν δει στο σύλλογο του χωριού τους και έγχρωμα περιοδικά από την Ε.Σ.Σ.Δ. μεταφρασμένα στα ελληνικά. Στο ΑΚΕΛ εντοπίστηκε το διήγημα Κολχόζνικη Ζωή, Νέα Ελλάδα, 1951.
39Συνεντεύξεις με τους Ονισιάτες κολλεκτιβιστές Χρίστο Κουρτελλάρη, (συνέντευξη 31/01/05) και Αντώνη Κόκκινο, ό.π.
40Γεώργιος Φωτίου, κολλεκτίβα του Αυγόρου, (συνέντευξη 01/03/05).
41 Στα πλαίσια του αγώνα αυτού πραγματοποιήθηκε εξέγερση μεγάλης ομάδας Κυπρίων εθελοντών στρατιωτών, οι οποίοι αρνήθηκαν να μεταβούν ξανά στην Αίγυπτο μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Η εξέγερση καταστάληκε από τη βρετανική στρατιωτική ιεραρχία, με τη χρησιμοποίηση Ινδών στρατιωτών και σημαδεύτηκε από τη δολοφονία του Τάκη Κυθρεώτη. Για τον αγώνα για την αποστράτευση βλέπε Μιχάλης Πουμπουρής, Λαβωμένη Προσφορά, 1996. Η Ένωση Αποστράτων, που δημιουργήθηκε μέσα από τον αγώνα για την αποστράτευση, παρείχε οργανωτική στήριξη στην πρώτη κολλεκτιβιστική απόπειρα σύμφωνα και με τον Αντώνη Κόκκινο, ό.π.
42Χρίστος Κουρτελάρης, ό.π., Αντώνης Κόκκινος , ό.π.
43Συνέντευξη με Xρίστο Κουρτελλάρη, ό.π. και πιο παλιά του συνέντευξη στο ΑΠΠ.
44Αντώνης Κόκκινος, ό.π..
45Χρίστος Κουρτελάρης, ό.π.. Παρατίθεται επίσης και στο Κύπρος Κουρτελλάρης, ό.π.
46Αρχείο Υ.Ε.Α.Σ.Ε, 72/47, Επιστολή ΕΑΚ προς Έφορο Συνεργατικών Πιστωτικών Εταιρειών, 15 Σεπτεμβρίου 1947.
47Σε κάποιες από τις εκδηλώσεις συνελήφθηκαν και φυλακίστηκαν και πυρήνες μέλη της ΕΑΚ. Ε' Συνέδριο ΕΚΑ, Εικοσι-πέντε χρόνια δράσης για την αγροτιά, Μάρτης 1971, σ. 21.
48Ανεξάρτητος, 20 Μαρτίου 1948, Ι. Νικολάου (Γενικός Γραμματέας ΕΑΚ), “Η οικονομική κρίση και τα καθήκοντα του λαού”.
49Για την πολιτική διάσταση και σημασία των απεργιών αυτών βλέπε Κατσιαούνης, ό.π., 488-495.
50Ανεξάρτητος, 2 Οκτωβρίου 1948, Ι. Νικολάου (Γενικός Γραμματέας ΕΑΚ), “Η όξυνσις των ταξικών αντιθέσεων και το αγροτικόν μας πρόβλημα”.
51Κρατικό Αρχείο, Secretariat Archive 1, Σημείωμα του Διοιηκητή Λάρνακας προς τον Αποικιακό Γραμματέα, 16 Ιουνίου 1952.
52Μήτσιος Πασιουρτίδης από Περβόλια, (συνέντευξη 20/4/05).
53Αυτόθι και Χρίστος Ρουσής, ό.π.
54Κρατικό Αρχείο, V40/162, Ετήσια Έκθεση Τμήματος Συνεργατισμού, 1947.
55Κατσιαούνης, ό.π., σσ. 169-170.
56Κρατικό Αρχείο, Secretariat Archive 1/1088/1927/2, Επιστολή Κεντρικής Επιτροπής ΑΚΕΛ προς Κυβερνήτη, 1η Δεκεμβρίου 1943.
57 Θεωρητικός Δημοκράτης, Αύγουστος 1949, "Πολιτική εισήγηση Κεντρικής Επιτροπής προς το Έκτο Παγκύπριο Συνέδριο του ΑΚΕΛ".
58 Θεωρητικός Δημοκράτης, Γενάρης 1949, υπογραφή Α-Ω, "Η αγροτική τάξη στα πρόθυρα της ολοκληρωτικής χρεωκοπίας". Εδώ αναφέρονται εννιά μέτρα τα οποία είναι “πραγματοποιήσιμα [ακόμα] και κάτω από ένα καπιταλιστικό καθεστώς” ως μεταβατική λύση μέχρι την εγκαθίδρυση της σοσιαλιστικής οικονομίας.
59Ανεξάρτητος, 23 Φεβρουαρίου 1949, Χρ. Σαββίδης, “Προς το Γ΄ Συνέδριο της ΕΑΚ”.
60Συνέντευξη με Χαμπή Ιωάννου, ό.π.
61 Κυριάκος Κωνσταντίνου, κολλεκτίβα του Ξερού, (συνέντευξη 02/06/05).
62Συνεντεύξεις με Κυριάκο Κωνσταντίνου και Χαμπή Ιωάννου, ό.π..
63 Το γεγονός ότι ο πρώτος φάκελος της εταιρείας (55/49/1) δεν εντοπίστηκε στο Αρχείο Υ.Ε.Α.Σ.Ε περιορίζει την εμπειρική βάση και, επομένως, την εκτεταμένη ανάπτυξη του επιχειρήματος.
64Christodoulou, ό.π., σ. 78.
65Βέβαια το κίνημα των αγροτομορφωτικών συλλόγων, καθώς και το διάδοχο του οργανωτικό σχήμα της ΕΑΚ απαιτούσαν την απαλλοτρίωση όλων των τσιφλικιών της Πάφου περιλαμβανομένων και αυτών της εκκλησίας. Βλέπε προκήρυξη Α/Μ συλλόγων 9/7/1946, Νεόφυτος Ηλία, Το αγροτικό μας κίνημα, σ. 120.
66Κρατικό Αρχείο, V40/169, Ετήσια Έκθεση Τμήματος Συνεργατισμού 1954, Τσιφλίκια Πάφου
67Κρατικό Αρχείο, V40/163, Ετήσια Έκθεση Τμήματος Συνεργατισμού 1948, Συνεργατικές Γεωργικές Ενώσεις.
68Κρατικό Αρχείο, Secretariat Archive 1, 1735/1950/1, Minutes of the Paphos chiftliks committee, 6 Ιανουαρίου 1951.
69Γεώργιος Χατζηνικόλα, Συνεργατική Έπαυλη Ποτίμων Πέγειας, (συνέντευξη 23/6/05).
70Ανεξάρτητος, 20 Νοεμβρίου 1950, Γιάννης Σοφόκλη, "Ομαδική καλλιέργεια, Προς την Τέταρτη Επαρχιακή Συνδιάσκεψη της ΕΑΚ Πάφου".
71Αγροτική Επιθεώρηση, Οκτώβρης 1951, υπογραφή Συνεργατιστής, "Οι κολλεκτίβες μας".
72Αγροτική Επιθεώρηση, Οκτώβρης 1951, ειδική έκδοση για τα πεντάχρονα, υπογραφή ΕΑΚίτης, “Η Ένωση Αγροτών Κύπρου και το κίνημα των κολλεκτιβών”.
73Αρχείο Υ.Ε.Α.Σ.Ε. 23/51, Σημείωμα προς Διοικητή Αμμοχώστου, 12 Φεβρουαρίου 1952.
74Τρύφωνας Καούλλας, κολλεκτίβα του Αυγόρου, (συνέντευξη 10/06/05).
75Αρχείο Υ.Ε.Α.Σ.Ε. 23/51, Έκθεσις Εξελέγξεως, 4/6/53.
76Τρύφωνας Καούλλας, ό.π.
77Peter Loizos, Unofficial Views, "Cyprus 1878-1955: structural change and its contribution to changing relations of authority", Cyprus: Intercollege Press, 2001 [1985], σσ.127-140.
78Τρύφωνας Καούλλας, ό.π.
79Παναγιώτου, Lenin in the coffeeshop, Postcolonial Studies, Vol.9, no.3, 2005.
80Τρύφωνας Καούλλας, ό.π.
81"Οι συνεργατικές γεωργικές ενώσεις δεν είναι εύκολες και η λειτουργία και η οικονομία των τωρινών πειραμάτων θα πρέπει να μελετηθεί προσεκτικά πριν δημιουργηθούν άλλες ενώσεις αυτού του τύπου". Κρατικό Αρχείο, Secretariat Archive 1 1712/1950, Σημείωμα Εφόρου Συνεργατικών Εταιρειών προς Αποικιακό Γραμματέα, Για την μελλοντική πολιτική του Τμήματος Συνεργατισμού, 10 Ιανουαρίου 1951, σ.3.
82 Συνήθως επρόκειτο για γυναίκες, οι οποίες εργάζονταν με πιο χαμηλά μεροκάματα.
83Χρίστος Ρουσής, ό.π.
84Andreas Panayiotou, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Island Radicals, 1999.
85Ίσως να μην είναι τυχαίο και το γεγονός ότι ο ηγέτης του ΑΚΕΛ από το 1988 μέχρι σήμερα κατάγεται από το Δίκωμο και μεγάλωσε στον άμεσο χώρο της ιδεολογικής επίδρασης και επιρροής της Ονίσιας.
86Συμφωνία ενοικιοστασίου με ημερομηνία 23 Οκτωβρίου 1950 από το αρχείο της Συνεργατικής Έπαυλης Ποτίμων στην Πέγεια.
87Συνέντευξη με Γεώργιο Χατζηνικόλα για το ρόλο των υπαλλήλων του Τμήματος Γεωργίας, ό.π..
88Πρακτικά συνεδριών της επιτροπής της Συνεργατικής Έπαυλης Ποτίμων Πέγειας 22 Οκτωβρίου 1950 και 5 Νοεμβρίου 1950 από το αρχείο της Συνεργατικής Έπαυλης Ποτίμων στην Πέγεια.
89Όχι όμως και της συσσωρευμένης υπεραξίας του. Συνέντευξη με Χαμπή Ιωάννου, ό.π.
90Αντώνης Κόκκινος, ό.π.
91Σαλώμη Μούζουρα, κολλεκτίβα Ονίσιας, (συνέντευξη 13/06/05).
92Μυριάνθη Βρυώνη, κολλεκτίβα Ξερού, (συνέντευξη 23/06/05).
93Θεωρητικός Δημοκράτης, Μάρτης 1952, Γιάννης Σοφόκλη, "Για την ανάπτυξη του γυναικείου κινήματος στην Κύπρο".
94Συνέντευξη με Μυριάνθη Βρυώνη, ό.π.
95Συνεντεύξεις με Μήτσιο Πασιουρτίδη, ό.π. και Χρίστο Ρουσή, ό.π.
96Αρχείο Υ.Ε.Α.Σ.Ε., 72/47, Συνεργατική Έπαυλη Περβολιών, Πρακτικά χρονιάτικης γενικής συνέλευσης των μελών, 30/6/53.
97Συνεντέυξεις με Γιαννή (και Ευριδίκη) Γιαννή και Χαμπή Ιωάννου και Κυριάκο Κωνσταντίνου, ό.π.
98Αρχείο Υ.Ε.Α.Σ.Ε., 23/51, Συνεργατική Έπαυλη Αυγόρου, Πρακτικά, επιστολές.
99Νεόφυτος Ηλία, Το Αγροτικό μας κίνημα, 2000, σ. 72.
100Συνέντευξη με Τρύφωνα Καούλλα, ό.π.
101 Τα πρότυπα αυτά εμφανίζονται είτε ως πολιτικοί στόχοι είτε και ως πλαίσιο/μέτρο αξιολόγησης των κολλεκτιβιστών, τόσο στο γραπτό όσο και στον προφορικό εμπειρικό λόγο για και σε σχέση με τις κολλεκτίβες.
102 Ανεξάρτητος, 16 Οκτωβρίου 1950.
103 Αυτόθι, 7 Δεκεμβρίου 1953.
104 Αγροτική, Οκτώβριος 1951.
105 Αυτόθι, Φεβράρης 1951, Μάρτης 1951.
106 Αυτόθι, Μάρτης – Απρίλης 1954, "Οι χωρικοί και τα κολχόζ στη Ρωσσία."
107 Τρύφωνας Καούλλας, ό.π.
108 Paul Thompson, The voice of the past: Oral history, Oxford: Oxford University Press, 1988.
http://nekatomata.blogspot.com/2006/12/2006.html